فقدان ناظر، فقدان برنامه، فقدان تصمیم گیرنده

تنش آبی، به کلیدواژه ای در اخبار  تبدیل شده است. پس از اعتراض مردم خوزستان به کم آبی در روزهای اخیر، نگرانی ها درباره بحران کم آبی و بی آبی در ایران افزایش یافته است. بخش کشاورزی به عنوان یکی از مهم ترین ذی نفعان بهبود مدیریت منابع آب، به عنوان یکی از مهم ترین مصرف کنندگان غیراستاندارد آن هم شناخته می شود. این درحالی است که زیست روستاها به شدت متاثر از بحران آب است. چرا بزرگترین ذی نفعان آب، بیشترین میزان هدررفت آب را ثبت کرده اند؟
مطالعات موسسه بین المللی مدیریت آب نشان می دهد تا سال ۲۰۵۰، ۶۵ کشور جهان با جمعیتی نزدیک به ۷ میلیارد نفر با کمبود آب رو به رو می شوند. کارشناسان این کشورها را در سه گروه با عناوین کشورهای دچار «کمبود فیزیکی»، «کمبود اقتصادی» و «فاقد کمبود» دسته بندی کرده اند.
کشورهای دچار کمبود فیزیکی آب، حتی با بالاترین راندمان و بهره وری، برای تامین نیاز آبی به مشکل می خورند. ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران در این گروه قرار دارند. گزارش سازمان خواروبار و کشاورزی و بانک جهانی در سال ۲۰۱۵ نشان داد، کاهش منابع آبی و استفاده ناکارآمد از آن با اثر چشم گیر بر زیست و اقتصاد روستایی همراه است. به دلیل اهمیت حفظ اقتصاد روستایی، از سال ۲۰۰۹، سازمان فائو اصولی را برای کشاورزی پایدار تعیین کرده تا کشورها از آسیب های کمبود فیزیکی آب بر زیست روستاها در امان بمانند. این اصول شامل مدیریت آب، ارزشگذاری آب و کیفیت آب است.
ایران با میانگین بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلی متر در پهنه خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد. آب تجدید شونده ایران ۱۳۰ تا ۱۳۹ میلیارد مترمکعب در سال است و حجم قابل استحصال آب های برگشتی نزدیک به ۱۲۶ میلیارد متر مکعب برآورد شده است. بنابراین تشدید تنش های آبی و افزایش شدید تقاضای آب در بخش کشاورزی، قابل پیش بینی بوده و هست. با این حال، عدم مدیریت صحیح منابع آب در روستاهای ایران، بسیاری از روستاها را به آستانه بحران کم آبی رسانده است. برداشت های بیش از حد از آب های زیرزمینی در چند دهه اخیر، کاهش قابل ملاحظه سطح ایستایی، برهم خوردن تعادل آب های زیرزمینی و افزایش هزینه های استحصال را رقم زده است. در نتیجه کشاورزان با مشکل کاهش سوددهی در واحدهای خود رو به رو شده اند.
تا امروز بررسی های بسیاری درباره مشکلات منابع آبی در روستاهای ایران انجام شده است. یک بررسی درباره آگاهی کشاورزان در استان گلستان نشان می دهد مقدار آگاهی کشاورزان از برنامه ریزی آبیاری بسیار اندک است. به طوری که نزدیک به ۹۵ درصد از آن ها نمی دانند چه مقدار آب به مزرعه می دهند و حدود ۹۳ درصد از کشاورزان از روش آبیاری سنتی با استفاده از کانال های خاکی و ۷ درصد از روش آبیاری تحت فشار استفاده می کنند.
یک بررسی دیگر می گوید عواملی مثل کاهش آب دهی منابع آب سطحی و افت سفره های آب زیرزمینی، و قابل نفوذ بودن نهرها، پوسیدگی پوشش کانال ها و چکه کردن لوله و عدم استفاده از روش های مکانیزه آبیاری از محدودیت های اصلی مدیریت منابع آب کشاورزی است.
پژوهشگران در یک بررسی دیگر وضعیت منابع آب در  دهستان درزآب در دشت مشهد را بررسی کردند. آن ها می گویند بررسی هایشان نشان می دهد فقدان وجود یک نظام کنترل و نظارت دقیق بر چگونگی بهره برداری مطلوب از منابع آبی باعث بروز رفتارهای استثمارگونه و رقابت جویانه در استفاده از منابع کمیاب شده است.
این پژوهشگران پیشنهاد می کنند سیاست جلوگیری از حفر چاه عمیق و کاهش مقدار تخلیه چاه ها و شور شدن منابع آب زیرزمینی در اثر مصرف بی رویه از این آب ها، در روستاهایی مثل درزآب اجرا شود. همچنین شکل گیری تشکل های کشاورزی به عنوان نهادهای مدنی و انتقال مدیریت آب به این تشکل ها می تواند زمینه بهره وری از منابع آبی را فراهم کند. رقابت آزاد، کنترل بهینه برداشت از آب های زیرزمینی، دخالت دولت و کنترل قانونی، تبیین حقوق مالکیت در راستای ایجاد بازاری برای تجارت منابع آب و تببین ارزش ذاتی آن، فاصله گرفتن از رویکردهای سنتی و نزدیک شدن به رویکردهای مدرن و در نظر گرفتن آب به عنوان یک کالای اقتصادی، تجدید نظر در ساختار مدیریت آب و توانمند سازی مردمان محلی، فرهنگ سازی مدیریت مصرف آب در رویارویی با بحران کم آبی، تعدیل نظام سنتی و تقویت ابعاد سرمایه اجتماعی از دیگر راهکارهایی است که می تواند از اثر منفی کم آبی بر اقتصاد و زیست روستایی بکاهد.
برای مطالعه بیشتر مقاله شناسایی راهبردهای مطلوب مدیریت صحیح منابع آب کشاورزی از دیدگاه بهره برداران خرده پا را بخوانید. این مقاله در نشریه تحقیقات اقتصاد کشاورزی در تابستان ۱۴۰۰ منتشر شده است.