ریشه نهضت

آینده نگر

رقابت قدرت های استعماری برای گرفتن امتیاز از نفت ایران، در نهایت مجلس را به تصویب قانونی رساند که هر نوع مذاکره رسمی و غیررسمی را برای اعطای امتیاز نفت در شرایط جنگ و اشغال ایران، ممنوع می کرد. اما به محض تصویب این قانون، حزب توده با راه انداختن تظاهرات از اعطای نفت شمال به شوروی حمایت کرد. غرض توده این بود که شوروی در ایران منافعی دارد و منافع انگلستان در نفت جنوب بر منافع شوروی در شمال ایران پیشی گرفته است. درحالیکه باید منافع این دو کشور را توامان حفظ کنیم. این زمان، زمانی است که کشورها از جمله انگلستان بیش از همیشه دریافتند که نفت تا چه اندازه در تعیین سرنوشت آن ها اثربخش است. چراکه پیروزی در جنگ های اول و دوم جهانی، به نفت گره خورده بود و نفت نقشی تعیین کننده در برنده ماجرا داشت. کمشکش ها بر سر امتیاز نفت شمال ایران با خروج متفقین از ایران همراه شد. با این حال روسیه قوای خود را در کردستان و اذربایجان نگه داشت و در این بخش ها، به طور علنی از تجزیه طلبی گفت.
تا اینکه قوام السلطنه روی کار آمد و با روس ها درباره نفت شمال مذاکره کرد. براساس این مذاکرات ایران و شوروی قراردادی را امضا کردند که براساس آن روس ها برای ۵۰ سال به سهمی ۵۱ درصدی و برای ۵۰ سال دوم به سهمی ۴۹ درصدی از نفت شمال ایران می رسیدند. قرار شد این قرارداد مثل امتیاز نفت جنوب به مجلس برود اما شرط تشکیل مجلس، خروج نیروهای روس از ایران بود. در نهایت پس از مدتی کشمکش سیاسی، مجلسی تشکیل شد که تحت نفوذ قوام بود. قوام این لایحه را به مجلس برد اما به این دلیل که باطنا قصد تصویب آن را نداشت، لایحه در مجلس رد و قرارداد به طور کامل مردود شد. برعکس مجلس وقت، دولت را مکلف کرد تا برای استیفای حقوق ایران از نفت جنوب هم  وارد مذاکره شود. به این ترتیب بود که نفت در رسانه ها و مطبوعات و کتاب ها مطرح شد و توجه مردم را به خود جلب کرد.  
پس از این دولت های متعددی وارد مذاکره با شرکت نفت جنوب شدند اما شرکت که خبر داشت این قانون یک قانون تشریفاتی برای بستن دهان روس هاست آن را جدی نمی گرفت. با این حال و به قول محمدعلی موحد، مسئله نفت بازی با آتش است و شرکت نفت جنوب اینقدر با نفت بازی کرد تا شعله گرفت و ماجرا از کنترل آن ها خارج شد. در نهایت این کشمکش ها به شکل گیری قرارداد گس-گلشاییان  انجامید. قراردادی که به قرارداد ۱۳۱۲ الحاق شد. دولت لایحه این قرارداد را به مجلس برد اما مجلس در پایان دوره بود و کار به مجلس بعدی رسید. مجلسی که در آن کمیسیونی برای نفت درست کردند  و رییس آن کمیسیون کسی جز دکتر مصدق نبود.