کورسوی امید

رضی حاجی آقامیری/ عضو هیئت نمایندگان اتاق تهران

تجارت خارجی همواره از ابزارهای مهم جوامع بشری برای گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی و افزایش سطح رفاه جامعه بوده است. در دوران معاصر و با پیچیده‌تر شدن مناسبات میان کشورها و تغییر سبک زندگی در جوامع گوناگون، این اهمیت به میزان قابل ملاحظه‌ای فزونی یافته است. اقتصاد محور مناسبات بین‌المللی است و تجارت ابزار توازن در این مناسبات و میزان تثبیت کشورها در جایگاه‌های ویژه و تعیین‌کننده است. اما این امر برای کشورهایی که دارای تنش‌هایی در مناسبات غیراقتصادی خود هستند حائز اهمیتی دوچندان است. صادرات مؤثر، هدفمند و با برنامه علاوه بر رونق تولید، افزایش کیفیت تولید و ارزآوری برای کشور، سبب تثبیت روابط دیپلماتیک هم خواهد شد در سمت مقابل اندازه بازار هر کشور تعیین کننده میزان اهمیت آن برای سایر کشورها در مناسبات سیاسی-اقتصادی است.
در سال‌های اخیر کشورهای اروپایی بخش عمده‌ای از فهرست شرکای تجاری ایران را در هر دو بخش صادرات و واردات تشکیل می‌دادند. از زمانی که اقلام سنتی مانند فرش دستباف، پسته، زعفران و چرم و سالامبور و… در صدر جدول صادرات غیرنفتی ایران قرارگرفت، کشورهای متموّل اروپایی همانند آلمان، فرانسه، بریتانیا و ایتالیا به عنوان بازارهای اصلی صادرکنندگان ایرانی مطرحو در طرف مقابل تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی، دارو و تجهیزات پزشکی، وسایل نقلیه، مواد شیمیایی و مواد اولیه صنعتی اقلام اصلی وارداتی از اروپا بودند. با توجه به ترکیب اقلام تجاری میان دو طرف به‌وضوح می‌توان دریافت که تراز تجاری ایران در برابر اروپا در اغلب سنوات تا حدودی منفی بوده و واردات در بیشتر مواقع بر صادرات فزونی داشته است.
در سال‌های اخیر دو دوره تحریم گسترده علیه ایران وضع شده است. در بخشی از دوره نخست که می‌توان آن را تحریم پیشابرجام نامید اروپا نیز نسبت به وضع تحریم‌های گسترده علیه ایران اقدام کرد. با توجه به این موضوع طبیعتاً از میزان تجارت فی مابین کاسته شد و سیر آن روند نزولی به خود گرفت و ایران ناگزیر به یافتن شرکای جدید برای جایگزینی بازارهای ازدست‌رفته شد. با توجه به ظهور اقلام جدید صادراتی از جمله صنایع غذایی، ساختمانی و خدمات فنی و مهندسی بازارهای خاورمیانه و آمریکای لاتین را هدف گرفت.
اما از آنجا که اتحادیه اروپا و در صدر آن آلمان، فرانسه و بریتانیا اعضای اصلی مذاکرات هسته‌ای با ایران، برنامه ویژه‌ای برای بازگشت به بازار ایران داشتند به گفته کارشناسان اقتصادی اروپا باز شدن بازار ایران در پی انعقاد برنامه جامع اقدام مشترک بزرگ‌ترین رخداد تجاری برای بازرگانان اروپا طی دو دهه اخیر می‌توانست باشد. پس از باز شدن فضای تجاری فی مابیندر نتیجه‌ی امضای برجام، شرکای تجاری قدیمی مجدداً وارد میدان شده و مبادلات میان ایران و اروپا با روند مناسبی دنبال شد. علاوه بر آلمان که همواره شریک معتبر و مورد اعتمادی برای ایران بود، تجارت میان ایران با کشورهای ایتالیا، ایرلند، فرانسه، یونان، سوئد و اسپانیا با رشد قابل ملاحظه‌ای مواجه شد به طوری که صادرات ایران در یک جهش قابل توجه با رشدی ۱۰۰ درصدی روبه‌رو شد تا میزان صادرات ایران به اروپا به آمار واردات ایران از اروپا بسیار نزدیک شود. البته رشد صادرات ایران به اروپا در این دوره مربوط به صادرات کالاهای ایرانی به بازارهای جدیدتر اروپایی بود و تراز تجاری ایران و آلمان همچنان با اختلاف زیادی منفی باقی ماند که دلیل آن را می‌توان در فقدان برنامه مشخص ایران برای بازگشت به بازار شریک اروپایی قدیمی خود و وسعت طیف کالاها و تجهیزات صنعتی و مواد اولیه از آلمان جست.
اما ۱۸ اردیبهشت ماه سال گذشته با خروج ایالات متحده آمریکا از برجام، دونالد ترامپ زمینه تحریم‌های جدید علیه ایران را فراهم کرد. تحریم‌هایی که دو تفاوت عمده با دور قبلی داشت. این‌بار اتحادیه اروپا و باز در صدر آنها آلمان، فرانسه و بریتانیا از همراه شدن در وضع تحریم‌ها خودداری کردند و به نظر می‌رسید که از این جهت فضای تجاری با ایران همچنان گشوده خواهد ماند. اما سختگیری بی‌حد دولت آمریکا سبب شد که دست دولت اروپایی در ادامه همکاری با ایران بسته و مسیر مبادلات تجاری فی مابین مسدود شود و بدین ترتیب تجارت میان ایران و اروپا مجدداً روندی نزولی به خود گرفت و به همین دلیل سیاست اولویت‌بخشی به ۱۵ کشور همسایه در زمینه تجارت خارجی به‌ویژه صادرات اتخاذ شد. پس از تحریم بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از سوی سوئیفت در آبان‌ماه سال گذشته، کانال انتقال مالی نیز از میان رفت و تلاش‌های اتحادیه اروپا برای ساز و کار جایگزین سوئیفت نیز تاکنون راه به جایی نبرده است. شدت عمل آمریکا در پیگیری و گسترش تحریم تا بدان‌جا پیش رفت که انسداد در اغلب مسیرها و فرایندهای تجاری از جمله حمل و نقل میان تجار ایرانی و بازرگانان کشورهای هدف رخ دهد. هم‌گام با محدودیت گسترده در نقل و انتقال پول، شرکت‌های حمل و نقل، بیمه‌ها و برخی فروشندگان و مشتریان نیز از همکاری با بازرگانان و صنعتگران ایرانی سر باززدند. به‌طوری که در سال ۲۰۱۹ صادرات ایران به اتحادیه اروپا حدود ۹۰% و واردات ایران از اتحادیه اروپا حدود ۵۰% و در مجموع مبادلات تجاری دو طرف حدود ۷۰% کاهش یافته است. با توجه به اینکه ایران از مواهب برجام بی‌بهره مانده و در پاسخ به خروج آمریکا از برجام و عدم توانایی اروپا برای ایجاد ساز و کارهای تسهیلگر جایگزین، مرحله به مرحله از میزان تعهدات داخل برجام می‌کاهد، نمی‌توان چشم انداز روشنی هم برای سال‌های آینده متصورشد.
با عنایت به مسیر طی شده در تاریخ تجارت میان ایران و اروپا به نظر می‌رسد زیرساخت‌هایی که در طی سالیان گذشته از نظر فرهنگی و اقتصادی فراهم شده، کورسوی امیدی را برای بازگشت ایران به بازار اروپا و برقراری ارتباط بازرگانی میان دو طرف زنده نگاه داشته است اما اساساً مشکلات حادث شده که قطار تجارت را زمین‌گیر کرده است از جنس اقتصاد نیست و برای رفع این مشکلات می‌بایست جریان ارتباط دیپلماتیک ایران در عرصه بین‌المللی مجدداً برقرار شود که علی‌القاعده کلید این قفل در دست فعالین بخش خصوصی و بازرگانان نیست. بازرگانان چاره‌ای به‌جز انتظار برای گشایش‌های سیاسی ندارند اما وظیفه‌ای که امروز به عهده آنها است تلاش برای مطالعه دقیق بازارها و تدوین برنامه‌های عملیاتی و کارامد برای روزی است که تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران ملغی و بازرگانان ایرانی مجدداً در مسیر هموار تجارت بین المللی با اروپا گام بردارند.
*رضی حاجی آقامیری/ عضو هیئت نمایندگان اتاق تهران