ضرورت تغییر
محمدمهدی ضیاءنوشین دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی/ آینده نگر
۱- با گذشت چند ماه از شیوع ویروس کرونا بسیاری از کسب‌وکارها مجدداً آغاز به کار کرده‌اند و شاهد نوعی عادی‌سازی – خواسته یا ناخواسته- شرایط توسط عموم مردم و صاحبان کسب‌وکارها هستیم. روستاها و روستاییان نیز از این قاعده مستثنا نیستند. بخشی از گروه‌های شغلی روستایی که تا قبل از کرونا به فعالیت‌های کشاورزی و غیرکشاورزی خود در روستاها مشغول به کار بودند همچنان با شدت و ضعف به تولید خود ادامه داده و دغدغه‌های جدی غیرکرونایی (و نه کرونایی) همچون قیمت پایین فروش محصولات و وجود دلالان و افزایش قیمت نهاده‌ها و هزینه‌های تولید و… را دارند. بخشی از مهاجرین فصلی و روزانه نیز به کسب‌وکارهای خود در شهرها بازگشته‌اند، هرچند اوضاع کاری و درآمدی آنان به دلیل شرایط کرونا و اقتصاد خانوارها و قدرت خرید پایین عموم جامعه به مانند قبل اطمینان‌بخش نیست و نوسانات بسیاری دارد. در چنین شرایطی وضعیت اقتصاد روستایی به مانند اقتصاد کشور تصویری از نااطمینانی به دست می‌دهد.
۲- مسائل و چالش‌های ساختاری توسعه روستایی و شکنندگی مشاغل شهری از وضعیت کرونا لاجرم بخشی از جوانان و شاغلین روستایی یا شهری را به سمت‌وسوی مشاغل کشاورزی و تولیدی خود در مناطق روستایی کشور کشانده است. به ویژه آنکه بارندگی‌های بالاتر از نرمال در دو سال اخیر زمینه‌های فعالیت‌های گوناگون کشاورزی و مشاغل مستقیم و غیرمستقیم وابسته را فراهم کرده است. بخشی از بیکارشدگان و حذف‌شدگان (روستایی) از اقتصاد شهری به فعالیت‌های زادگاه خود روی آورده و فعالیت‌هایی را آغاز کرده‌اند. از این حیث فرصتی مناسب برای احیا و بهره‌گیری مناسب‌تر از ظرفیت‌های نهفته در سکونتگاههای روستایی فراهم آمده است.
۳- در سالهای اخیر حمایت‌های اقتصادی از مناطق روستایی و توجه به اشتغال‌زایی روستاییان در دستور کار سیاستگذاران و نهادهای مسئول قرار گرفته است. در کنار آن نامگذاری سالهای اخیر بر مبنای حمایت از تولید و سرمایه و کار ایرانی و جهش تولید و اقتصاد مقاومتی که به نوعی قرابت بسیاری با کارکردهای روستایی جماعت دارد، می‌تواند زمینهساز شکوفایی بیشتر و موثرتر اقتصاد روستایی باشد. بر این اساس با اندکی حمایت از سوی نهادهای مسئول همانند بازاریابی و قیمت مناسب تولید روستایی و تسهیل بسترهای صادرات می‌توان از تهدید وضعیت کرونایی کشور به سود تولید روستا بهره جست و به پویایی بیشتر مناطق روستایی کمک کرد.
۴- در وضعیت امروز کرونا در کشور تغییر در ماهیت کسب‌وکارهای روستایی امری محتمل است. دامنه برخی از فعالیت‌های روستایی محدود و در مقابل برخی از کسب‌وکارهای روستایی جدید ایجاد خواهد شد. اگرچه بازگشت به شرایط عادی و عادی‌سازی اوضاع کشور در وضعیت کرونا که از اواخر اردیبهشت و اوایل خردادماه آغاز شده می‌تواند جلوی از بین رفتن برخی از کسب‌وکارهای روستایی مانند گردشگری را بگیرد اما احتمالاً گردشگری روستایی تا ماهها در رکود و نوسانات فرو رود و بسیاری از بوم‌گردی‌ها و سرمایه‌گذاران بخش گردشگری روستایی دچار ضرر و زیان‌هایی شوند. به ویژه آنکه بخشی از این خدمات مربوط به گردشگری روستایی توسط افراد روستایی با سرمایه اندک و وام‌های اخذشده ایجاد شده است و رکود گردشگر ولو چندماهه می‌تواند به بهای سنگین از بین رفتن این نوع کسب‌وکارها تمام شود. در ماههای اخیر اخباری مبنی بر تغییر برخی از کارگاهها و کسب‌وکارهای روستایی به راه‌اندازی خط تولید ماسک و دستکش در مناطق روستایی را شاهد بودیم. این رویه تغییر ماهیت برخی از کارگاهها و کسب‌وکارهای روستایی متناسب با دورنمای یکی، دوساله اقتصاد کشور بایستی در دستور کار نهادهای متولی سیاستگذاری روستایی کشور قرار گیرد تا از این طریق بتوان به نقشه راهی برای تقویت کسب‌وکارها و اشتغال‌زایی گروه‌های روستایی در وضعیت پساکرونایی دست یافت.
۵- واقعیت این است که سالها و دهه‌ها است که در دنیا بهره‌گیری بیشتر از فناوری در فعالیت‌ها و کسب‌وکارهای روستایی نهادینه شده است. وضعیت امروز کرونا بیش از پیش تأثیر فناوری و بهره‌گیری از فضای مجازی و اینستاگرامی شدن کسب‌وکارهای روستایی را نشان می‌دهد. بایستی از تهدید کرونا برای بهروزرسانی و استفاده حداکثری از اینترنت و تکنولوژی ارتباطات و کاربرد فناوری در اقتصاد روستایی بهره جست. بهره‌بردارِ کشاورزِ قرن بیست‌ویکمی و جوان و میانسال شاغل روستایی نمی‌تواند در دنیای ارتباطات و تکنولوژی به تولید محصول خود بپردازد اما از ظرفیت‌های فضای مجازی و دنیای بیرون از روستا غافل باشد. تولیدکننده روستایی اعم از کشاورز و غیرکشاورز دیگر به مانند قبل صرفاً تولیدکننده محض نیست بلکه بایستی با فرایند تبلیغ، ثبت سفارش، ارسال، اطلاع از قیمت محصول، آشنایی با بازار و رقبا، شناخت ذائقه‌ها، اخذ طرح‌ها و ایده‌ها و… آشنا باشد و در مسیر آن گام بردارد.
۶- شرایط امروز و فردای کرونایی در کشور در کنار تاکید بر تولید ملی فرصت مغتنمی برای توسعه کسب‌وکارهای خرد در مناطق روستایی به شمار می‌آید. می‌بایست ظرفیت‌های کارگاهی و کسب‌وکارهای خُرد و فعالیت‌های اشتغال‌زایی کوچک در مناطق روستایی به عنوان یک سرمشق توسعه روستایی مطرح شود. خوشبختانه در برنامه‌های توسعه به ویژه از برنامه چهارم توسعه به بعد به این مهم پرداخته شده و تأمین زیرساخت‌ها و اعطای وام با بهره‌های کم و امنیت سرمایه‌گذاری و حمایت از بنگاههای زودبازده و تنوع اشتغال و… در متن برنامه‌ها گنجانده شده است. کسب‌وکارهای خرد و فعالیت‌های اشتغال‌زایی کوچکمقیاس از آن جهت اجرایی است که روندهای کلان و آینده‌نگری برخی از کسب‌وکارها در تجربیات دنیا در مسیر تغییر مکانی- موقعیتی و استقرار در سکونتگاههای روستایی حداقل در سکونتگاههای پیرامون شهری است. علاوه بر این در سطح کلان مناطق روستایی شاهد تحولاتی همچون موج‌های بازگشت مهاجرت و مهاجرت معکوس و… هستیم. این فرایندهای مهاجرتی به بازگشت سرمایه، بازگشت کسب‌وکار و بازگشت ابتکارات و خلاقیت به مناطق روستایی منجر می‌شود. امروز سکونتگاههای روستایی از یک سو با محرک‌ها و حمایت‌های اقتصادی همچون اعطای وام و تسهیلات و تأمین زیرساخت‌ها که در برنامه‌های توسعه نیز بدان تاکید شده توامان شده و از سوی دیگر با کاهش هزینه‌های تولید و نیروی کار و مالیات در مناطق روستایی، از مزایای صرفه اقتصادی نیز برخوردار است. چنین فرصت بی‌بدیلی مسیری جدید در جهت تأمین معیشت روستاییان و کشاورزان و کاهش وابستگی به منابع آب را فراروی روستاییان و کشاورزان میگشاید و نویدبخش امنیت غذایی و عدم وابستگی به نفت برای حاکمیت و دولت‌ها است. ۷- نقش برنامه‌ریزان و به ویژه جامعه دانشگاهی حایز اهمیت است. دانشگاهیان اگر به دنبال نقش‌آفرینی و تاثیرگذاری بر آینده روستاها حداقل در سالهای آتی هستند باید دغدغه‌های بیشتری نسبت به روستاییان داشته باشند و پژوهش‌ها و موضوع رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها را به سمت‌وسوی تحولات جدید و آینده‌نگری روستاهای کشور و پیش‌بینی شرایطی نظیر کرونا، تغییر اقلیم، محدودیت منابع آب، امنیت غذایی و تأثیر آن بر ابعاد اقتصادی- تولیدی، اجتماعی- جمعیتی و فرهنگی و زیست‌محیطی روستاها سوق دهند. شیوع کرونا و تاثیرگذاری آن بر اقتصاد روستایی تلنگری بر ضرورت‌های تغییر و تحول کسب‌وکارهای روستایی در دوران پساکرونا و سالهای بعد از آن است. رسالت جامعه دانشگاهی که به نوعی دغدغه روستایی جماعت را دارند پرداختن به ابعاد پیچیده این مسائل و طرح مسئله آن برای سطوح کلان حاکمیتی کشور است.
