جای پای انسان روی قلب زمین

رشد اقتصادی در عین حفظ کیفیت محیط زیست از دغدغه جوامع انسانی است. خسارات محیط زیستی ناشی از فعالیت های اقتصادی موضوعی بحث برانگیز است که از سال ۱۹۷۰، مورد توجه قرار گرفته است. افزایش آلودگی های محیط زیستی در نتیجه صنعتی شدن اقتصاد کشورهای پیشرفته، زمینه ایجاد نخستین تنش های ناشی از نگرانی های عمومی درباره محیط زیست را ایجاد کرد. با افزایش تجارت در اواخر دهه ۷۰ میلادی، این نگرانی بیشتر شد و سرانجام یک دهه بعد، مباحث محیط زیست و ارتباط آن با رشد اقتصادی، به مذاکرات بین المللی راه پیدا کرد.
در ادبیات اقتصادی، ارتباط میان تولید ناخالص دخالی و تخریب محیط زیست به شکل U معکوس است که به آن منحنی محیط زیستی کوزنتس می گویند. در سال های اخیر، رابطه U معکوس با درآمد سرانه و آلودگی محیط زیست مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین چنانچه رابطه ای مثبت بین رشد اقتصادی و تخریب محیط و در سطوح بالای درآمد، رابطه ای منفی بین رشد اقتصادی و تخریب محیط زیست وجود داشته باشد، ارتباط بین رشد اقتصادی و تخریب محیط زیست به شکل U معکوس در می آید که به آن منحنی محیط زیستی کوزنتس می گویند. براین اساس در مراحل بالای رشد و توسعه اقتصادی، پیشرفت فناوری، افزایش دانش و آگاهی مردم، افزیاش سطح سرمایه گذاری در محیط زیست با کنترل آلودگی همراه است.
برای توضیح بهتر، پژوهشگران در چندسال اخیر به مسئله ردپای اکولوژیکی پرداخت اند. ردپای اکولوژیکی به این پرسش پاسخ می دهد که چقدر از ظرفیت زمینه به طور محلی یا در مقیاس جهانی در اختیار بشر است. ردپای اکولوژیکی ابزاری مفید است که می توان با استفاده از آن، فشار واردشده بر اکولوژی و محیط زیست را به اطلاع عموم جامعه رساند. در واقع این شاخصی است که نرخ مصرف منابع و تولید ضایعات انسانن را با نرخ بازتولید منابع و دفع ضایعات توسط زیست کره مقایسه می کند و نشان می دهد مقدار فضای بیولوژیکی مورد نیاز برای تولید منابع و دفع ضایعات ایجاد شده توسط یک جمعیت، سازمان و یا فعالیت، باتوجه به سیستم مدیریتی و فناوری تا چه اندازه است.
پژوهشگران در یک تحقیق عوامل موثر بر ردپای اکولوژیکی انسان را در کشورهای منتخب از دو قاره آسیا و اروپا بررسی کردند. یافته های آنان نشان می دهد متغیرهای انرژی، توسعه مالی، تولید ناخالص داخلی اثر مثبت و معنی داری در افزایش ردپای اکولوژیکی سرانه دارد. آن ها به این نتیجه رسیدند که افزایش مصرف انرژی، توسعه مالی و تولید ناخالص داخلی، در بلند مدت، زمینه ساز تخریب محیط زیست است و افزیاش واردات و صادرات باعث کاهش ردپای اکولوژیکی سرانه می شود و روند تخریب محیط زیست را کند می کند. در کوتاه مدت، تنها مقدار مصرف انرژی اثر مثبت و معنی داری بر ردپای اکولوژیکی سرانه دارد. از آنجایی که استفاده هرچه بیشتر از انرژی های نفت و گاز و به دنبال آن توسعه مالی و افزایش تولید ناخالص داخلی به افزایش ردپای اکولوژیکی می انجامد، پژوهشگران پیشنهاد کردند کشورهای ایران، آذربایجان، چین، عراق، مالزی، روسیه، تایلند، ترکیه، ترکمنستان، آلبانی، بلاروس، مقدونیه و رومانی همه تلاش خود را برای ایجاد فناوری های پاک و تقویت آن به کار گیرند و با افزایش آگاهی مردم مانع تخریب محیط زیست شوند.
برای مطالعه بیشتر مقاله «عوامل موثر بر ردپای اکولوژیکی کشورهای منتخب آسیا و اروپا» را بخوانید. این مقاله در نشریه تحقیقات اقتصاد کشاورزی در سال ۱۴۰۰ منتشر شده است.