تجربه خرید گاز از ترکمنستان را تکرار کنیم؟

 از سال ۱۳۷۴، ایران برای تامین گاز مناطق شمالی با ترکمنستان برای انتقال گاز توافق کرد. اجرای این قرارداد ۲۵ ساله در سال ۷۶ آغاز شد اما در این مدت، کشور مبدأ چندین بار انتقال گاز به شمال ایران را به بهانه های مختلف از جمله عدم پرداخت بدهی ها قطع کرد. در نهایت در سال ۹۷، شرکت ترکمن با پایان دادن به مذاکرات، از ایران شکایت و پرونده برای داوری به آی سی سی سوییس رفت.
براساس قرارداد ۲۵ ساله بین ایران و ترکمن گاز، این شرکت باید سالانه ۸ تا ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز به ایران صادر می کرد. این قرارداد به ایران اجازه می داد روزانه ۲۰ تا ۴۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی وارد کند. در سال ۹۱، همزمان با دور اول تحریم ها، به دلیل تحریم بانک مرکزی ایران و سختی انتقال پول گاز به ترکمنستان، دولت دهم در توافقی با این کشور، تصمیم گرفت ایران به جای دلار خدمات فنی، کالا و محصولات پتروشیمی  یا تجهیزات راهسازی و حمل و نقل به ترکمنستان صادر کند. طرف ترکمن قبول کرد به جای پول گاز از ایران خدمات فنی و مهندسی بگیرد. این اقدام با توجه به دسترسی شرکت های ایرانی به بازار ۲۰ میلیارد دلاری ترکمنستان قابل دفاع بود.
شرکت ترکمن اما در نهایت، در سال های ۸۴ تا ۹۲، در سه مرحله گاز صادراتی به ایران را قطع کرد که مشکلات جدی را برای ساکنان مناطق شمالی ایران ایجاد کرد. این شرکت در سال ۸۴، با قطع گاز موفق به افزایش ۵۵ درصدی قیمت گاز صادرات خود به ایران شد. در سال ۸۶، قیمت ۸۷ درصد و در همین سال برای بار دوم، قیمت گاز ۲.۵ برابر افزایش یافت. ترکمنستان اعلام کرد قطع گاز به ایران به دلیل لزوم تعمیر خطوط انتقال است و از آنجایی که ایران به تعهدات مالی خود عمل نکرده در روند تعمیرات مشکل پیش آمده و صدور گاز قطع شده است. ایران در مقابل اعلام کرد ترکمنستان به دنبال افزایش نرخ گاز صادراتی خود است. هم چنین ایران اعلام کرد قطع گاز در زمستان سرد توسط ترکمنستان کاری غیراخلاقی است و ایران حاضر به مذاکره برای بهای گاز نیست.
بررسی ها نشان می دهد تا سال ۹۲، ایران بیشتر بدهی های خود به ترکمنستان را در روزهای سخت تحریم با شیوه های مختلف پرداخته است اما تا سال ۹۵، میزان بدهی ایران به این کشور برای گاز، به ۲ میلیارد دلار رسید. در زمستان همان سال ترکمنستان خواستار تعیین تکلیف شد. در سال ۹۷ به دیوان داوری شکایت کرد و ایران هم در پاسخ، موضوع گران فروشی گاز، جریمه های قرارداد، استاندارد نبودن گاز و … مطرح کرد. در نهایت در جریان داوری ها ایران موظف به پرداخت ۲ میلیارد دلار به شرکت ترکمن شد.
ایران پس از روسیه با سهم ۱۶.۲ درصدی از منابع گاز جهان، در جایگاه دوم است و ترکمنستان پس از قطر، ۹.۹ درصد سهم از منابع گاز جهان را داراست و در جایگاه چهارم است. ایران با سهمی معادل ۵.۹ درصد از کل مصرف گاز در جهان، در جایگاه سوم از نظر مصرف، پس از آمریکا و روسیه قرار دارد. این درحالی است که ترکمنستان تنها ۰.۷ درصد مصرف گاز را ثبت کرده که نسبت به بسیاری از کشورها رقم اندکی است.
با وجود رفتار غیراخلاقی ترکمنستان، پژوهشگران در یک بررسی دولت ایران را به برقراری دوباره روابط گازی با این کشور ترغیب کرده اند. بررسی جوانب مختلف اقتصادی و تجاری نشان می دهد همکاری گازی ایران با ترکمنستان برای اقتصاد ایران منافعی دارد که یکی از مهم ترین آن ها، افزایش تبادلات تجاری تهران_عشق آباد با رویکرد توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی و رونق فعالیت شرکت های بخش خصوصی است. پژوهشگران هم چنین قراردادهای بلند مدت تجاری با کشورهای همسایه را بهترین فرصت برای تنش زدایی از روابط ایران با سایر کشورها می دانند که می تواند آثار تحریم های احتمالی را کاهش دهد.
برای مطالعه بیشتر مقاله «محکومیت ایران در چالش گازی با ترکمنستان و ملاحظات امنیت انرژی» را بخوانید. این مقاله در نشریه امنیت اقتصادی در بهار سال جاری منتشر شده است.