مکانیزم اثرگذاری کرونا بر امنیت غذایی

محمدحسین عمادی /آینده نگر

در آخرین گزارش فائو (۲۰۲۰) «امنیت غذایی و تغذیه در جهان»، به‌عنوان زنگ خطری جدی برای بشریت و رهبران جهانی به صدا درآمده است. این گزارش با اشاره به ده‌ها میلیون نفر که در پنج سال گذشته به تعداد افراد گرسنه و دچار سوءتغذیه مزمن افزوده‌شده است، نشان می‌دهد که شمار گرسنگان و افراد مبتلا به سوءتغذیه و فقر مزمن غذایی در جهان کماکان در حال افزایش است و این روند با شرایط موجود به‌ویژه با ظهور عالم‌گیر کووید ۱۹ تسریع خواهد یافت.
طبق این گزارش، جهان برای محو گرسنگی تا سال ۲۰۳۰ در مسیر پیش‌بینی‌شده و روند مطلوب حرکت نمی‌کند و علی‏رغم برخی پیشرفت‌ها، بیشتر شاخص‌ها در دستیابی به اهداف تغذیه‌ای جهانی ناامیدکننده است. امنیت غذایی و کیفیت تغذیه، در بین آسیب‌پذیرترین گروه‌های جمعیتی به دلیل اپیدمی همه‌گیر کووید ۱۹ و تأثیرات منفی آن‌ در ابعاد اقتصادی و اجتماعی، تشدید خواهد شد و اثرات بسیار مخربی بر دستاوردهای مبارزه با گرسنگی در سه دهه گذشته خواهد داشت. ارزیابی اولیه مبتنی بر این گزارش حاکی از آن است که بیماری همه‌گیر کووید ۱۹ متناسب با رکود شدید رشد اقتصادی، می‌تواند صدها میلیون نفر دیگر را تا سال دیگر به دام گرسنگی بکشاند. اهدای جایزه صلح نوبل به برنامه جهانی غذا (WFP) نیز در آذرماه گذشته پیامی آشکار از سوی کمیته صلح نوبل به جهانیان جهت توجه به ‌ضرورت مقوله رو به رشد گرسنگی در سایه کرونا تلقی شد.
دلایل اصلی ظهور و تداوم گرسنگی قبل از ظهور کرونا را می‌توان در سه عامل اصلی خلاصه کرد: نابرابری اقتصادی در سطح کلان و منطقه‌ای از یک سو و درگیری و منازعات رو به رشد جهانی همراه با تأثیرات تشدیدشونده پدیده تغییرات اقلیمی، از سوی دیگر روند مبارزه با فقر و گرسنگی را با موانع جدی روبه‏رو می‌ساخت که پیگیری یا حل آن درگرو تغییرات بنیادی در نظم و اقتصاد سیاسی جهان بود. اما ظهور کرونا و شیوع عالم‌گیر آن با مکانیزم پیچیده‌ای وضعیت موجود گرسنگی را، که خود روند افزایشی داشت، با مشکل مضاعف روبه‏رو و آن را به یک بحران ماندگار تبدیل خواهد کرد. به‌منظور درک این پیچیدگی و فرایند تأثیرگذاری چندجانبه این بیماری همه‌گیر بر امنیت غذایی و گرسنگی در سطح جهان و شیوه‌های پیش‌بینی و پیشگیری از آن مروری بر تجارب جهانی و منطقه‌ای خواهیم داشت.
چه گروه‌ها و طبقات اجتماعی در معرض خطر جدی هستند؟
بر اساس مشاهدات موجود که از ابتدای شیوع ویروس کرونا انجام‌شده است، بازار عرضه و تقاضای مواد غذایی در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی دچار اختلال‌هایی شده است که بر زنجیره ارزش و عرضه غذا و بالطبع، امنیت غذایی تأثیرگذار بوده و روند تأمین و دسترسی به غذا را به خصوص برای کشورهای جنوب و طبقات آسیب‌پذیر با مشکلات جدی مواجه کرده است. 
بسیاری از افراد آسیب‌پذیر از منظر امنیت غذایی خود درگیر تولید مواد غذایی یا سیستم‌های غذایی بوده‏اند که هم در تولید غذا و هم در معیشت، آنان را در معرض خطر قرار داده است که این افراد شامل موارد زیر هستند:
• بیش از دو میلیارد تولیدکننده کوچک، کارگر مزرعه، کارگران روستایی و خانواده‌های آن‌ها که نماینده بخش بزرگی از جمعیت درگیر با ناامنی غذایی هستند، تحت تأثیر شوک اقتصادی قرار گرفته‏اند و درآمد آنان در معرض خطر است.

به‌طور متوسط، زنان ۴۳ درصد نیروی کار کشاورزی را در کشورهای درحال‌توسعه تشکیل می‌دهند و تخمین زده می‌شود که دوسوم از ۶۰۰ میلیون فقرای جهان را دامداران تشکیل می‌دهند. در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، زنان حدود ۷۹ درصد فعالیت و معیشتشان از بخش کشاورزی تأمین می‌شود. در جهان ۴۸ درصد فعالیت زنان مربوط به بخش کشاورزی است. ازاین‌رو، فعالیت‌های بخش کشاورزی که تحت تأثیر شیوع کووید ۱۹ با وقفه یا کاهش ظرفیت تولید به دلیل کاهش تقاضا و اختلال در زنجیره ارزش به‌دلایل مختلف مانند قرنطینه، منع حرکت، تردد و جابه‌جایی، ترس و واهمه از ابتلا به بیماری، افزایش قیمت نهاده‌ها و دستمزد و… حاصل می‌شود، معیشت و تأمین غذای زنان را با مشکل مواجه می‌کند.
جوانان روستایی که اکثر آن‌ها در فعالیت‌های اقتصاد غیررسمی مشغول به کار بوده و نیروی کار خانوادگی را فراهم می‌آورند یا کارآفرینان خرد و خانگی هستند، با شیوع ویروس و کاهش فعالیت‌های اقتصادی در معرض تهدید امنیت غذایی به دلیل کاهش درآمدها و برخی مواقع توقف فعالیت و تولید قرار می‏گیرند.
کارگران فصلی که محصولات کشاورزی را برداشت می‌کنند با قرنطینه و محدودیت حرکت و تردد و نگرانی در خصوص خطرات سرایت بیماری با مشکل درآمد و معیشت زندگی روبه‌رو خواهند شد.
کارگرانی که در جمع‌آوری، فرآوری، بازاریابی و توزیع مواد غذایی ازجمله عمده‌فروشی و خرده‌فروشی فعالیت دارند، در معرض اختلال در امرارمعاش خود خواهند بود.
فقرای روستایی که درآمد آن‌ها به اقتصاد کشاورزی و مواد غذایی وابسته است، با محدودیت‌های دسترسی به مواد غذایی و خدمات بهداشتی اساسی روبه‌رو هستند.
در پایان ماه می ‌۳۶۸ میلیون کودک، وعده‌های غذایی مدرسه را از دست داده‌اند که این وعده‌های غذایی سهم عمده‌ای از نیازهای غذایی روزانه آن‌ها را تأمین می‌کرده است و بسیاری از گروه‌های شغلی و درآمدی با شیوع کووید ۱۹ با مشکلات معیشت و تأمین غذا مواجه شده‌اند.

 
کووید ۱۹ چگونه و با چه مکانیزمی امنیت غذایی را تهدید می‌کند:
 با مروری بر تجربه یک سال گذشته، به نظر می‌رسد به دلایل مختلف امنیت غذایی توسط ویروس عالم‌گیر به شکل جدی تهدید می‌شود که به برخی از آن دلایل در ذیل اشاره می‌شود:

با شیوع کووید ۱۹ و محدودیت‌های جابه‌جایی، قرنطینه و تعطیلی یا رکود کسب‌وکارهای مرتبط با غذا که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر تولید محصولات کشاورزی و غذا تأثیر دارند، کاهش تقاضا برای برخی مواد غذایی اتفاق افتاده است. رستوران‌ها و کسب‌وکارهای تأمین غذا و اغذیه، هتل‌ها و از این قبیل کسب‌وکارها با کاهش سطح فعالیت خود، تقاضایشان برای محصولات کشاورزی و مواد غذایی کم می‌شود که در کوتاه‌مدت و میان‌مدت اثر منفی بر تولید محصولات کشاورزی و غذا خواهد داشت و دسترسی فیزیکی به غذا را با مشکل روبه‌رو خواهد کرد.
ممنوعیت یا محدودیت در صادرات محصولات کشاورزی و غذایی یکی دیگر از چالش‌هایی است که امنیت غذایی با آن روبه‌روست. الزام به رعایت استانداردها و پروتکل‌های بهداشتی در خصوص اطمینان‌بخشی به‌سلامت غذا ازجمله موضوعاتی است که از طرف کشورهای واردکننده مواد غذایی درخواست می‌شود که در صورت عدم رعایت موارد موردنظر، ممنوعیت ورود محصول کشاورزی و مواد غذایی به کشور واردکننده وضع می‌شود. هرچه تعداد کشورهای ممنوع‌کننده و زمان ممنوعیت طولانی می‌شود، هزینه ناشی از ازدست‌دادن بازارهای صادراتی و سهم از بازار جهانی و بازار فروش بیشتر می‌شود. ازدست‌دادن بازارهای فروش خارجی، انگیزه تولید داخلی را کاهش داده، اشتغال‌های مربوطه تعطیل و دسترسی به غذا را برای همه به خصوص کارگران ساده در صنعت غذا دچار مشکل می‌کند.
قیمت مواد غذایی می‌تواند تهدیدی برای امنیت غذایی باشد. تورم و گرانی برخی مواد غذایی ممکن است منجر به کاهش تقاضای خانوار شده و میزان مصرف آن را کاهش دهد. به عبارتی دسترسی اقتصادی خانوارها به غذا را با مشکل مواجه می‌کند.
این احتمال وجود دارد که کشورها برای تأمین غذای مردم خود، عرضه خود را در بازارهای جهانی کاهش دهند و ازاین‌رو کشورهایی که برای تأمین تقاضای داخلی به واردات غذا وابسته‏اند هم با کاهش دسترسی فیزیکی غذا و هم به دلیل کاهش عرضه جهانی با افزایش قیمت مواد غذایی روبه‌رو می‌شوند که هردو دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذا را با چالش روبه‌رو خواهد کرد.
مکانیزم تأثیرگذاری همه‌گیری کرونا بر سیستم غذا و امنیت غذایی در سطح جهانی و ملی (عمادی، ۲۰۲۰)

شیوه‌های مواجهه با اثرات کرونا بر امنیت غذایی
 به‌منظور پیشگیری و مواجهه با اثرات همه‌گیری کرونا و بر اساس تجارب کشورهای جهان در یک سال گذشته می‌توان توصیه‌های عمومی زیر را ارائه کرد:

در بخش تولید و فراوری سیاست‌های حمایتی مناسب با مشارکت بازیگران زنجیره ارزش در خصوص چگونگی تأمین سرمایه در گردش (منبع تأمین مالی و میزان، نرخ بهره و زمان بازپرداخت و کاهش هزینه‌های تأمین مالی)، تخفیف مالیاتی و عوارض، تأمین نهاده‌ها با حداقل هزینه و در زمان مناسب (مکانیسم انتقال و توزیع اینترنتی، استارت‌آپ‌ها، یارانه به حمل‌ونقل و…) و عرضه محصولات جدید متناسب با تقاضای موجود تدوین شود.                
در بخش تقاضا راهکارهایی برای حفظ و افزایش تقاضا از طریق تبلیغ و فروش اینترنتی در فضای مجازی و فروش الکترونیک و دیگر روش‌های بازاریابی مجازی به‌صورت جدی حمایت و مهیا شود. تجربه کشور چین به‌تنهایی نشان می‌دهد که با کمک فروش اینترنتی نه‌تنها میلیون‌ها کشاورز خرد در این کشور قادر به ادامه تولید شدند، دسترسی میلیون‌ها شهروند در دوران قرنطینه به مواد غذایی تازه فراهم و میلیون‌ها شغل در بخش جابه‏جایی مواد غذایی ایجاد شد.
پرداخت یارانه غذایی یا سبد کالایی به اقشار آسیب‌پذیر برحسب گروه درآمدی به‌شدت توصیه می‌شود، این امر از یک سو از فقر غذایی و گرسنگی اقشار آسیب‌پذیر جلوگیری می‏کند و از سوی دیگر باعث به رونق افتادن بازار از طریق جلوگیری از کاهش تقاضا برای مواد غذایی می‏شود.
خرید دولتی و افزایش ذخایر استراتژیک به‌نحوی‌که بر بازار جهانی تأثیر سوء نداشته باشد توسط دولت، توصیه می‌شود.
محدودیت‌های صادراتی در سطح جهانی و منطقه‌ای برداشته شود تا امکان فروش برای محصولات مازاد تولید وجود داشته باشد.
حمایت از بازارهای محلی نقشی بسیار تأثیرگذار در دسترسی مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان محلی به بازار در دوران قرنطینه داشته است. از این طریق خرید محلی و تقویت اقتصاد محلی تشویق می‏شود. این سیاست را می‌توان از طریق کاهش و تخفیف مالیات بر ارزش‌افزوده به خریدهای محلی تشویق کرد.
اقدامات حمایتی برای افزایش دسترسی تولیدکنندگان خرده‌پا به خدمات و نهاده‌های کشاورزی در دوره تولید. تشکل‌های کشاورزان ‌که با سیستم مجازی و اینترنتی مجهز شده باشند می‌توانند نقش بسیار مفیدی در دسترسی کشاورزان به نهاده‌های کشاورزی داشته باشند.
سرمایه‌گذاری در تدارکات (لجستیک) و زیرساخت‌های آن برای آمادگی بحران‌های پیش رو. هماهنگی لجستیکی شامل یکپارچه‌سازی اطلاعات، حمل‌ونقل، موجودی، انبار، جابه‌جایی کالا و بسته‌بندی است.
شفافیت اطلاعات و ایجاد پایگاه داده‌ها درباره پیامدهای کووید ۱۹ به تفکیک محصول و فعالیت در طول زنجیره ارزش.

 توصیه‌های فوق پیشنهاد‌هایی است برآمده از تجارب موفق جهانی در مواجهه با همه‌گیری کرونا، اما بدیهی است که مهم‌ترین نکته در عملی کردن تدابیر و سیاست‌های فوق‌الذکر تطبیق آن‌ها با شرایط محلی است. به‌منظور این تطبیق و هماهنگی در مواجهه با اثرات مستقیم و جنبی همه‌گیری کرونا تأسیس یک ‌نهاد تصمیم‌ساز در سطح ملی بسیار ضروری است. این نهاد ملی که با حضور همه متصدیان و ذی‌نفعان، برای بررسی آخرین تحولات و تأثیرات کرونا بر اقتصاد و معیشت مردم و امنیت غذایی تأسیس می‌شود باید براساس آخرین اطلاعات و تحولات برای تصمیم‌سازی به‌موقع تدبیر و عمل کند. بی‌شک بهره‌گیری از رهیافت‌های خلاقانه و نوآورانه در مواجهه با مشکلات نقش اساسی در موفقیت هر کشور با مشارکت بخش خصوصی و نهادهای مدنی خواهد داشت.
 *دکتر محمدحسین عمادی،عضو سابق شورای اجرایی برنامه جهانی غذا(WFP)  و نماینده سابق ایران در FAO