قاچاق سوخت، بازی باخت-باخت مرزنشینان ایران
رضا پدیدار
۱.انتقال سوخت از مرزهای کشور که بدون ضابطه و قانون انجام میشود، با هیچ عبارتی جز قاچاق سوخت قابل توصیف نیست. هیچ فرمولی در مقررات کشور برای شیوه صادرات سوخت بهطور فردی وجود ندارد. هرکس میتواند با کارت سوخت اختصاصیاش، از سهمیه ۶۰ لیتری استفاده کند و برای مصرف خارج از سهمیه با پرداخت دو برابر هزینه برای هر لیتر، برای خودرو خود بنزین بخرد و سفر کند. اما ضابطهای دراینباره که مردم بنزین را بخرند و از مرزها خارج کنند و بفروشند، در هیچ جای قانون تعریف نشده است تا به جای قاچاق سوخت، از سوخت بری در توصیف اقتصادی این فرایند استفاده کنیم.
۲.آنچه در سراوان رخ داده، قاچاق سوخت است و یک چالش بزرگ اقتصادی و امنیتی در کشور ماست. بروز این چالش، دلایل مختلفی دارد. اختلاف زیاد قیمت سوخت در ایران با آنسوی مرزها یکی از دلایل قاچاق سوخت است. این اختلاف قیمت باعث شده افراد به دلایلی مثل نیاز مالی، بیکاری یا فرصتطلبی سوخت را از مرزها بهطور غیرقانونی خارج کنند. بالاترین میزان فروش بنزین در پمپبنزینهای استان سیستان و بلوچستان ثبت شده است. چراکه در این استان، مردم علاوه بر پر کردن مخزن خودروها با کارتهای اجارهای یا با پرداخت هزینه آزاد بنزین بیشتری می خرند. همچنین بحران سوخت در کشورهای همسایه و کمبود آن، زمینهساز رشد تقاضای سوخت در استانهای مرزی ازجمله سیستان و بلوچستان باهدف قاچاق شده است.
۳.اما نکته مهم دراینبین، نابرابری اجتماعی است. وجود فقر و محرومیت استانهای مرزی و فقدان زیرساختهای لازم برای رونق تولید در مناطق مرزی کشور زمینهساز قاچاق سوخت شده است. محرومیت در این استانها در کنار گستردگی مرزهای آبی و خاکی کشور و عدم کنترل و نظارت دقیق دولت به توسعه قاچاق دامن میزند. هرچند در این مناطق حصول درآمد از فرایند قاچاق بهسرعت و سهولت ممکن است اما آثار و پیامدهای منفی آن درنهایت دامان مردم مرزنشین را میگیرد و توسعه اقتصادی کل کشور ازجمله استان های مرزی را کند می کند. رواج هر حرکت غیرقانونی درنهایت به ناامنی بیشتر برای مرزنشینان میانجامد. تعادل اجتماعی با توسعه نابرابری اقتصادیای که محصول قاچاق است، در استانهای مرزنشینان بر هم میخورد. قاچاق سوخت جریان منطقی رونق کسبوکار را در استانهای مرزی به هم میزند. تخریب نهادی، ترویج بیاعتمادی و تضعیف فرهنگ کار و تلاش، دامن زدن به قانونگریزی و بروز آسیبهای اجتماعی از دیگر پیامدهای نهان قاچاق سوخت است. بهطور حتم انجام مطالعات میدانی بیشتر، ابعاد ناگوار دیگری از قاچاق سوخت را هم نمایان میکند. قاچاق سوخت یک بازی باخت-باخت برای مردم مرزنشین است.
۴.با راهاندازی فاز چهارم پالایشگاه ستاره خلیجفارس، تولید روزانه بنزین در ایران به ۱۰۵ تا ۱۱۰ میلیون لیتر میرسد. این در حالی ست که میزان مصرف ما پیش از همهگیری کرونا ۹۰ میلیون لیتر در روز و پسازآن ۷۰ میلیون لیتر در روز بوده است. در ماههای اخیر باوجود همهگیری کرونا و ادامه محدودیت تردد بین استانها، مصرف سوخت افزایش یافته است، درحالیکه فعالیت کسبوکارها هم از همهگیری کرونا متأثر شده است. عدم تعادل در عرضه و تقاضای سوخت در شرایطی که توسعه اقتصادی هم ایجاد نشده، از دیگر پیامدهای ناگوار قاچاق سوخت است. میزان مصرف سوخت در بهمنماه سال جاری به بیش از ۹۰ میلیون لیتر رسیده است.
۵.در سالهای گذشته قاچاق روزانه ۲۰ تا ۴۰ میلیون لیتر تا ۵ میلیون لیتر بنزین و گازوییل در صحبتهای مسئولان مطرح شده است. اما باید بدانیم ابعاد واقعی این پدیده در اعداد و ارقام خود را بهدرستی نشان نمیدهد، حتی اگر در آمار اعلامی کوچک نمایی یا بزرگنمایی شود. پدیده قاچاق بهطورکلی، مختص ایران نیست. همه کشورها، درحالتوسعه تا توسعه یافته با انواع و اقسام قاچاق دستوپنجه نرم میکنند. بنابراین نباید این پدیده را مختص ایران دانست. قاچاق دردی جهانی است و کشورها برای یافتن راههای پرفایده و کمهزینه برای مبارزه با قاچاق تلاش میکنند.