روستا، کرونا و مهاجران روستایی

محمدمهدی ضیاءنوشین دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی

 
 ۱اوایل اسفندماه بود که خبر فوت اولین بیمار کرونایی در کشور پیچید. از آن زمان تا امروز که طبق اظهارات رسمی ستاد مقابله با کرونا، این بیماری تا حدی در شیب نزولی و کنترلی قرارگرفته است عمده اخبار کرونایی مربوط به شهرها بوده و آمار رسمی در خصوص وضعیت روستاها در بحران کرونا اعلام‌نشده است. این در حالی است که بر طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ در حدود ۲۱ میلیون نفر جمعیت روستایی در ۶۲۲۸۴ روستا توزیع‌شده است که متأسفانه به دلیل پراکندگی و تعداد بی‏شمار روستاهای کشور و نبود بسترهای لازم برای تشخیص موارد ابتلا به بیماری کرونا در روستاها و… وضعیت کرونا در روستاها در فضای ابهام‌گونه قرار داشته است.
 
۲ با گذشت چند ماه از شیوع ویروس کرونا می‏‌توان با اطمینان بیشتری در خصوص تبعات بحران کرونا در مناطق روستایی صحبت کرد. جدای از مباحث بهداشت و سلامت مردم به‌واقع مهم‌ترین پرسش امروز در سطوح کلان حاکمیتی و دولت و دیگر نهادهای اقتصادی مسئول، پیامدهای اقتصادی بحران کرونا در کشور است. مروری بر اظهارات و دیدگاه‌های مسئولان نشان می‌دهد اینجا هم روستاها مورد غفلت واقع‌شده است و کمتر در خصوص وضعیت اقتصاد روستایی در کلیت خودش (نه صرفاً بخش کشاورزی) در دوران کرونا و وضعیت فراروی اقتصاد خانوارهای روستایی در دوران پساکرونایی داده‌های جدی ارائه می‌شود. واقعیت این است که تبعات اقتصادی وضعیت کرونایی کشور دامن‌گیر روستاها نیز شده است. در سکونتگاه‏های روستایی آنچه که اهمیت بسیاری دارد شکنندگی معیشت جامعه روستایی به عنوان یک نظام سکونتگاهی و فعالیت‌ها- مشاغل مرتبط با زیربخش‏های اقتصاد روستایی متأثر از بحران کرونا در کشور است.
 
۳ در بخش کشاورزی احتمالاً این گزاره صحیح است که این بخش به‏ویژه در تولید و توزیع در مقایسه با بخش صنعت و خدمات آسیب کمتری از شیوع بحران کرونا متحمل شده است و کماکان آسیب‌پذیری بخش کشاورزی از مخاطرات محیطی بیش از مخاطرات مصنوعی است. در مقابل بخش مصرف و صادرات محصولات کشاورزی و غذا به دلیل تقاضای کم با خسارت‌هایی مواجه شده و خواهند شد. در نقطه مقابل، دیگر کسب‌وکارهای روستایی و بخش صنایع دستی و کوچک و خدمات گردشگری احتمالاً متحمل بیشترین ضرر و زیان‌ها شده‌اند و ممکن است تداوم نیز داشته باشد. هرچند داده‌های جدی در خصوص کم و کیف میزان پیامدهای منفی کرونا بر این نوع کسب‌وکارهای روستایی ارائه نشده است.
 
۴  جدای از جمعیت و خانوارهای روستایی ساکن در روستاها که با شدت و ضعف تحت تأثیر کرونا قرارگرفته‌اند از یک منظر معیشت مهاجرین فصلی و روزانه روستایی به عنوان یک بخش مهم از شاغلین روستایی حائز اهمیت است. با شیوع ویروس کرونا موج بازگشت مهاجرین فصلی به زادگاهشان یعنی روستاها رقم خورد. در کنار آن گروه مهاجرین روزانه روستایی که عمدتاً در شهرهای بزرگ و کلان‏شهرها به اشتغال موقت و غیررسمی سپری کرده بودند، متأثر از بحران کرونا، مشاغل آنان نیز به حالت تعطیل و نیمه‏تعطیل درآمد. بخش مهمی از این مهاجرین روستایی در مشاغل خدماتی در رستوران‌ها و مشاغل مرتبط با ساخت‌وساز و ساختمان‌سازی و صنعت کیف و کفش و پارچه و البسه و… فعالیت داشتند و از اسفندماه به تدریج این فعالیت‌های شهری به حالت تعطیل‌شدگی درآمد. نتیجه چنین وضعیتی بیکار شدن جوانان روستایی و رجعت آنان به زادگاهشان بوده است. اگرچه از اردیبهشت‏ماه به تدریج کسب‌وکارهای شهری به صورت محدود فعالیتشان را آغاز کرده‌اند اما بیم و نگرانی برای مهاجرین روزانه و فصلی شاغل در شهرها دست‌کم در فصل پاییز و زمستان و تا علاج کامل ویروس کرونا در دنیا و کشور وجود دارد. 
 
۵  یک مطالعه پیمایشی که بر روی تأثیر کرونا بر اشتغال و فروش واحدهای تولیدی خرد در سراسر کشور در روزهای پایانی سال ۱۳۹۸ و اوایل سال ۱۳۹۹ انجام شده نشان می‌دهد درصد تغییر میزان تولید صنف‌های نساجی و پوشاک، خدمات، کیف و کفش، ساختمانی و غذایی نسبت به پایان پاییز ۱۳۹۸ به ترتیب با کاهش ۱۱ درصد، ۱۵، ۲۰، ۱۱ و ۸ درصدی مواجه بوده است. همچنین این میزان درصد تغییر کاهش تولید نسبت به پایان سال ۱۳۹۷ برای حوزه کاری نساجی و پوشاک منفی ۲۵ درصد، خدمات منفی ۲۶، کیف و کفش منفی ۲۹، ساختمانی منفی ۲۲ و غذایی منفی ۱۹ درصد با کاهش تولید مواجه بوده‌اند. در بخش فروش، درصد تغییر فروش این صنایع تولید خرد در سطح کشور نسبت به پایان سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد بخش نساجی و پوشاک با کاهش ۹۲ درصدی فروش، خدمات منفی ۸۱ درصد، کیف و کفش با منفی ۹۸درصد، و بخش غذایی با منفی ۸۶ درصد کاهش مواجه بوده است. بدون تردید بخشی از مهاجرین روستایی فصلی و روزانه در این صنوف (در شهرهای بزرگ و کوچک) اشتغال داشته‌اند. اگر واحدهای تولیدی و کسب‌وکاری موجود در مناطق روستایی را نیز به این ارقام اضافه کنیم ابعاد تاثیرات منفی کرونا بر کاهش تولید و کاهش میزان فروش و عایدی خانوارهای روستایی به ویژه خانوارهای مهاجرین روزانه و فصلی نگران‌کننده‌تر می‌شود. 
 
۶  با وجود اینکه آمارهای محدودی در خصوص محل سکونت شاغلان صنوف مختلف در شهرها وجود دارد اما احتمالاً می‌توان حدس زد که بخشی از نیروی کار صنوف شهری از سرامیک، سنگ فرش و آهنگری، جوشکاری و دیگر فعالیت‌های مرتبط با ساختمان تا کارگران اغذیه‏فروشی‌ها و رستوران‌ها و پیک‌های موتوری و صنوف مربوط به کیف و کفش و پوشاک و… در اختیار همین مهاجرین روزانه روستا- شهری و مهاجرین فصلی است. نمود مهاجرین روزانه روستا- شهری را می‌توان در سکونتگاه‏های پیرامون شهری جست‏وجو کرد که بخشی از نیروی فعال روستایی به صورت روزانه برای اشتغال و فعالیت به شهرها مراجعه می‌کنند. مهاجرین فصلی را نیز می‌توان در کلان‏شهرها به ویژه تهران ردیابی کرد که فعالین روستایی بخشی از سال را در صنوف مختلف به اشتغال می‌پردازند.
 
۷  در مهاجرت‌های فصلی بر رویکردهای معیشتی تاکید بسیاری می‌شود. این نوع مهاجرت امکان درآمدی را برای روستاییان در زمانی که فعالیت کشاورزی امکان‌پذیر نیست فراهم می‌آورد. از آنجاکه مهاجران فصلی در آمارگیری جزو روستاییان شمرده می‌شوند، آمار دقیقی از آنها در اختیار نیست. مهاجرین روزانه و فصلی بیشترین تأثیر را در مبدأ یعنی سکونتگاه‏های روستایی دارند. این نوع مهاجرین با اشتغال خود در شهرها بخشی از درآمد خود را به روستاها منتقل می‌کنند یا از طریق انتقال درآمد به شکل وجوه ارسالی به سکونتگاه مبدأ، نقش مهمی در اقتصاد خانوارهای خود بر عهده دارند. این گروه‏ها نقش مهمی در اقتصاد خانوارهای مهاجر و خانوارهای مورد حمایت آنان (پدر و مادر سال‏خورده و زنان سرپرست خانوار و دختران مجرد و گروه‏های آسیب‌پذیر روستایی) بر عهده دارند. به عبارتی بیکار شدن و به حالت نیمه‏تعطیل درآمدن اشتغال مهاجرین روزانه و فصلی علاوه بر ضربه به خانوارهای خود به تزلزل در ایفای چتر حمایتی خود از والدین و گروه‏های آسیب‌پذیر و کهن‏سالان در روستاها می‌انجامد. بیکار شدن مهاجران فصلی و روزانه حداقل در ۳-۲ ماه اخیر علاوه بر ضربه به اقتصاد خانوارهای خود، شکنندگی معیشتی خانوارهای مورد حمایت ایشان را نیز بیشتر می‌کند. در چنین حالتی بخش بیشتری از جمعیت و خانوارهای روستایی متحمل خسارت از بحران کرونا می‌شوند.
۸  از دیگر مسائل مهاجران فصلی و روزانه روستایی بیمه بیکاری است. اگرچه براساس مصوبه دولت، ۵ هزار میلیارد تومان برای تأمین معیشت کارگران بیکار شده در دوره کرونا به صندوق بیکاری تزریق شده تا برای مدت سه ماه یا بیشتر طبق قوانین از مزایای بیمه بیکاری بهره‌مند شوند اما اینجا نیز چندان مشخص نیست چه تعداد از آمار متقاضیان بیمه بیکاری که عموماً کارگران هستند از مهاجرین فصلی و روزانه شاغل در کسب‌وکارهای شهری و روستایی بوده‌اند. این تعداد جدای از شاغلان کسب‌وکارها و کارگران خارج از قانون کار هستند که اتفاقاً درصد این گروه‌های بدون بیمه در مهاجرین فصلی و روزانه روستایی کم نیست. باید به انتظار نشست تا ابعاد اقتصادی بلندمدت کرونا بر وضعیت زیست و زندگی و فعالیت روستاییان بیشتر مشخص شود تا بتوان تدابیر و سیاست‌های حمایتی بیشتری برای قشر تولیدکننده کشور اتخاذ کرد.