تلاش برای کنترل رقبا
دولت ترامپ با تشدید تحریم، به دنبال به صفر رساندن فروش نفت ایران و تکمیل تحریم‌های نفتی و حذف کامل ایران از معادلات انرژی در جهان بود. اما دلیل این تلاش چیست؟ درحالی‌که در سیاست خارجی امریکا، منطقه دریای چین بزرگ‌ترین چالش ایالات‌متحده است، چرا آمریکا بیشترین خصومت را با ایران در منطقه خاورمیانه می‌ورزد؟ چرا ایالات‌متحده تلاش می‌کند ایران را از معادلات انرژی در جهان حذف کند و حتی برای رسیدن به این هدف، پای مخازن نفت خود را هم به میان کشیده است؟
نفت ایران چطور تحریم شد؟
دولت ترامپ اعلام کرده شرط رهایی ایران از تحریم توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم، توقف توسعه سیستم‌های موشک بالستیک قابل‌حمل کلاهک اتمی، توقف حمایت از سازمان‌های تروریستی در منطقه و جهان، احترام به حاکمیت عراق و خروج نیروهای تحت فرمان ایران از سوریه و توقف تهدیدهای دولت‌های منطقه است. درواقع ترامپ ایران را بر سر دوراهی قرار داده که بین نفوذ منطقه‌ای و توسعه اقتصادی خود یک گزینه را انتخاب کند. تحریم‌های نفتی علیه ایران در دو مرحله اعمال شد. در مرحله اول آمریکا به مشتریان نفت ایران فرصتی شش‌ماهه داد تا خرید را به‌طور کامل متوقف کنند و در مرحله دوم، تحریم‌ها کامل شد. بااین‌حال برای جلوگیری از افزایش بهای نفت، خریداران سنتی نفت ایران مثل هند، ترکیه، ژاپن، چین و کره جنوبی به‌طور موقت و برای ۱۸۰ روز از تحریم معاف شدند. ایران دراین‌بین تلاش کرد فروش نفت را از کانال‌های غیرمتعارف ادامه دهد. خاموش کردن سیستم‌های جی‌پی‌اس تانکرهای نفت‌کش و به‌اصطلاح تبدیل‌شدن به کشتی ارواح و فروش نفت از مسیر عراق، ازجمله این تلاش‌ها بود و باعث می‌شد آمریکایی‌ها موفق به کشف هویت خریدار نشوند. بااین‌حال فروش نفت ایران به میزان قابل‌توجهی کاهش یافت و به کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید.
ایران کجای جهان است؟
غرب آسیا را مرکز دنیای قدیم می‌دانند. مرکزی که در دل خلیج‌فارس قرار دارد. این منطقه ازنظر موقعیت جغرافیایی در نظریه‌های ژئوپلیتیکی اهمیت دارد. چهار کشور عمده تولیدکننده نفت جهان یعنی عربستان، ایران، عراق و امارات متحده عربی و دو کشور تولیدکننده گاز جهان یعنی ایران و قطر در این منطقه از جهان قرارگرفته‌اند. بنابراین غرب آسیا ازنظر ذخایر عظیم نفت و گاز از موقعیتی ممتاز در جهان برخوردار است. همچنین تنگه هرمز به دلیل حجم بالای انرژی که از طریق آن صادر می‌شود، در امنیت انرژی جهان نقش اصلی را ایفا می‌کند تا جایی که از آن به‌عنوان شاهرگ حیاتی انرژی دنیا یاد می‌شود. سهم غرب آسیا از ذخایر نفت و گاز در جهان به ترتیب به ۴۸ و ۳۸ درصد می‌رسد. همچنین ۳۳.۵ درصد از نفت و ۱۷.۹ درصد از گاز جهان در این منطقه تولید می‌شود. در این منطقه عربستان با سهم ۱۷ درصدی، بیشترین میزان ذخایر نفت را دارد و ایران و عراق هم با داشتن ۹ و ۸.۵ درصد از ذخایر نفتی جهان در رتبه‌های دوم و سوم قرارگرفته‌اند. همچنین در این منطقه ایران با داشتن بیش از ۱۶ درصد از ذخایر گازی جهان رتبه اول و قطر با بیش از ۱۲ درصد از ذخایر جهان رتبه دوم را ازنظر میزان ذخایر در غرب آسیا به خود اختصاص داده‌اند. منطقه غرب آسیا ۱۷ درصد از گاز موردنیاز جهان را تأمین می‌کند که سهم ایران از این میزان ۶ درصد است. همچنین سهم قطر به ۴.۸ درصد از گاز تولیدی جهان می‌رسد.
اما چه کسانی نفت و گاز تولیدشده در غرب آسیا را می‌خرند؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۱۹، بیشترین میزان مصرف انرژی به کشورهای شرق آسیا اختصاص داشته است یعنی منطقه‌ای که کشورهای درحال‌توسعه و اقتصادهای نوظهور را در دل خود جای داده است. باوجود اکتشافات نفتی جدید در نقاط مختلف جهان، این کشورها در عمل بیشتر انرژی موردنیاز خود را از کشورهای عضو اوپک و منطقه خلیج‌فارس تأمین کرده و می‌کنند.
آمریکا می‌خواهد مستقل شود
از سال ۱۹۷۳ که چهارمین جنگ اعراب و اسراییل در آن به وقوع پیوست، تحریم نفتی کشورهای غربی توسط اعراب شکل گرفت و همین باعث شد پروژه استقلال در انرژی در سیاست خارجی آمریکا کلید بخورد. این سیاست از دولت نیکسون آغاز شد و در دستور کار همه دولت‌ها ازجمله دولت ترامپ هم بوده است. آمریکا بر اساس این سیاست تلاش می‌کند وابستگی به نفت وارداتی را کاهش دهد و با توسعه فناوری، از ذخایر خود استفاده کند. بااین‌حال، این مسئله باعث نشده آمریکا از نفت خاورمیانه چشم‌پوشی کند. این کشور تلاش می‌کند هم چنان به‌عنوان تنها هژمون باقی‌مانده از جنگ سرد، جلوی توسعه رقبایی مثل هند و چین را بگیرد. آمریکا در تلاش است تا سال ۲۰۲۴، با صادرات بیشترین میزان نفت خام عربستان سعودی را پشت سر بگذارد و میزان صادرات نفت خود را به ۹ میلیون بشکه در روز برساند. البته آمریکا در سال ۲۰۱۹، در جایگاه نخست جهان در تولید نفت قرار گرفت و پس‌ازآن عربستان، روسیه، کانادا و ایران بیشترین میزان نفت را تولید کردند.
همچنین آمریکا بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت خام در جهان هم به شمار می‌رود که روزانه ۲۰ میلیون بشکه نفت می‌سوزاند هرچند که در سال ۲۰۱۹ توانست روزانه ۱۳.۴ میلیون بشکه نفت تولید کند. با توجه به این مسئله، آمریکا هنوز به نفت دیگر کشورها نیاز دارد اما تلاش برای کنترل رقبا سهم عمده‌ای از کنش‌های سیاسی این کشور در منطقه خاورمیانه دارد. چین، هند، ژاپن و اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین رقبای سیاسی و اقتصادی آمریکا، اهداف سیاست خارجی این کشور برای محدودیت دسترسی به منابع نفتی خلیج‌فارس‌اند. به اعتقاد برخی تحلیل گران چین دشمن جدید ایالات‌متحده آمریکاست و دولت‌های آمریکا برای کاهش دسترسی چین به منابع نفتی سیاست خارجی خود را شکل می‌دهند. نفت، اکنون به اسلحه‌ای تبدیل‌شده که آمریکا تلاش می‌کند آن را علیه اقتصادهای نوظهور در جهان به کار بگیرد تا هژمونی ده‌ها ساله خود پس از جنگ جهانی دوم را حفظ کند و فشار بر ایران مسیری برای اجرای این سیاست است.
برای مطالعه بیشتر مقاله «اقتصاد سیاسی سیاست حذف ایران از معادلات انرژی جهانی توسط ایالات‌متحده آمریکا» را بخوانید.
