ایران، یکهتاز بازار گاز ترکیه
رضا پدیدار، رئیس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران
سابقه تاریخی ایران در صنعت نفت و سپس توسعه همهجانبه آن در دیگر بخشهای مرتبط در حوزه انرژی نشانگر آن است که از بیش از شش دهه گذشته، موقعیتهای متعددی برای حضور پررنگ صنعت نفت و گاز ایران به عنوان راهبری هاب انرژی در منطقه به دست آمد که به دلایل متعددی که در این تحلیل بدان خواهیم پرداخت نتوانستیم موقعیت طلایی این فرصت را حفظ کرده و بدان پایبند باشیم. همگان میدانیم که بعد از تحولاتی که در سطح منطقه و به ویژه جنگ کوتاهمدت کشور آذربایجان با ارمنستان ایجاد شد، تغییراتی در خصوص هاب انرژی منطقه در حال وقوع است که باید گفت در این رابطه ترکیه با ایفای نقشی تازه در مناسبات حوزه انرژی، ظرفیتهای جدیدی را برای خود حاصل آورده است. ناگفته نماند که کشور همسایه ترکیه همواره درصدد بهرهگیری از فرصتهایی برای موقعیتهای بسیار محدود خود در بخش انرژی بوده است و با کشف میادین جدید گازی در دریای سیاه و نیز جستوجوی جدید در دریای مدیترانه و از طرفی تحریمهای اقتصادی ایران و توقف فرآیند فروش نفت و گاز ایران باعث شد تا ترکیه ظرفیتهای انرژی منطقه را به نفع خود به کار گیرد و ارزش افزودهای را به نفع خود ایجاد کند.
توجه داشته باشیم که کشور ترکیه هیچ منابع انرژی بطور مستقل و یا مشترک ندارد و عموما یک واردکننده مطلق و مصرفکننده کامل در حوزه انرژی است و موقعیت استراتژیک آن در منطقه اساسا با ایران قابل مقایسه نیست. هرچند که این کشور همواره خودش را به کانون ترانزیت نفت و گاز در منطقه بدل کرده است. در مقابل و در طی حداقل پنج دهه گذشته ایران با انجام مذاکراتی متعدد در حوزه های خاورمیانه، شبه قاره هند و نیز شمال آفریقا در تلاش بوده است تا خطوط لوله نفتی و گازی ایران تا اقصی نقاط فوق گسترش یافته و موقعیت های جدیدی را برای هاب انرژی ایران فراهم کند. اما به خوبی میدانیم که ایران بر اساس ظرفیتها و شاخصهای غنی اش در بخش های مختلف صنایع فوق استعداد ذاتی دارد که برای انرژی های اولیه و ثانویه شامل نفت، گاز، فرآورده های نفتی و نظایر آن تبدیل به هاب و کریدور مبادلات انرژی شود. از طرفی روس ها نیز دست به کار شدند و با امضای قراردادی از طریق سیستم تجارت الکترونیکی، قصد دارند تا ۷۰۰ هزار متر مکعب گاز را در ماه جاری میلادی در منطقه مالکوچلار در مرز ترکیه تحویل دهند. البته طبق آمار شرکت گاز پروم در ماه سپتامبر گذشته معادل ۱.۹ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیــه صادر کرده که بیشترین میزان از ابتدای سال ۲۰۲۰ به شمــار میرود.
به نظر می رسد که ترکها به واردات گاز از روسیه علاقهمند شدهاند، چرا که میزان واردات گاز ترکیه از روسیه، نسبت به سال ۲۰۱۹ تقریبا دو برابر شده است. این در حالی است که میزان واردات گاز ترکیه از ایران در نیمه نخست سال جاری میلادی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۶ درصد کاهش داشته است. لازم به توضیح است که قرارداد ۲۵ ساله فروش گاز ایران به ترکیه تا سال ۲۰۲۶ به اتمام می رسد و این کشور که سال گذشته مشتری حدود نیمی از گاز صادراتی ایران بود، اکنون با کشف میدان گازی در دریای سیاه، دست بالا را در مذاکرات گاز با صادرکنندگان دارد. لازم به یادآوری است که بر اساس قرارداد گازی ایران و ترکیه، این کشور باید سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز از ایران بخرد. اما گزارش مرکز آمار ترکیه نشان می دهد که کل واردات این کشور از ایران در شش ماه ابتدایی سال جاری معادل ۴۶۸ میلیون دلار بوده، در حالی که این رقم در دوره مشابه پارسال حدود ۳.۷ میلیارد دلار بوده است که تقریبا هشت برابر افت نشان می دهد. از طرفی هرگونه کاهش واردات انرژی ترکیه میتواند داراییهای دولت را افزایش دهد و به کسری بودجه کنونی که ارزش لیر را به پایینترین رقم در برابر دلار رسانده کمک کند. وزیر انرژی ترکیه قبلا گفته بود که با توجه به این اکتشافات، ما کاهش شدید در واردات را انتظار داریم. ایشان میگوید که ما زمینه را برای شهروندان خود فراهم کردهایم که از گاز طبیعی با هزینههای اقتصادی بیشتری استفاده کنند. ایشان تاکید میکند که این گاز که ما خودمان تولید می کنیم، اقتصادیتر از گازی است که وارد می کنیم. لازم به توضیح است که ترکیه مشتری گاز ایران، آذربایجان و روسیه از طریق خطوط لوله و گاز مایع نزدیک به ۱۰ کشور از جمله آمریکا، قطر و نیجریه است. این کشور با توسعه زیرساختهای تحویل گاز مایع (LNG) طی سه سال گذشته توانسته است وابستگی خود به واردات از طریق خطوط لوله را به شدت کاهش دهد.
لازم به توضیح است که روسیه در سال ۲۰۱۷ تامینکننده نیمی از گاز ترکیه بوده اما در پنج ماه ابتدایی سال تنها یک پنجم گاز وارداتی ترکیه را تامین کرده است. در این رابطه سهم ایران نیز از ۱۷ درصد به ۱۰ درصد افت کرده، اما سهم آذربایجان از ۱۲ به ۲۲ درصد افزایش یافته و سهم گاز مایع از کل واردات گاز ترکیه نیز از ۱۹ به ۴۵ درصد اوج گرفته است. به همین دلیل، بدون محاسبه میدان گازی تازه کشفشده نیز جایگاه کشورهایی مانند ایران در بازار گاز ترکیه بسیار متزلزل خواهد بود. ترکیه در این شرایط از طریق میدان گاز تازه کشف شده می تواند سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید کند. به همین دلیل انتظار می رود واردات گاز ترکیه از سال ۲۰۲۴ به بعد ۲۰ درصد و سپس از سال ۲۰۲۶ به بعد معادل ۴۰ درصد کاهش پیدا کند. در این رابطه و با توجه به نکات پیشگفته هنوز معلوم نیست که آیا ترکیه در سال ۲۰۲۶ میلادی باز هم خواهان تمدید قرارداد گازی با ایران خواهد بود یا خیر. اما اکنون این کشور در مذاکره با صادرکنندههای گاز دست بالا را دارد و بدون هیچ نگرانی میتواند شرایط خود را تحمیل کند و اگر طرف مقابل این شرایط را رد کند، واردات گاز از آن کشور را قطع کند. از طرفی در حالی که دولت ترکیه اعلام کرده بود با اضافه شدن ۸۵ میلیارد متر مکعب به ذخایر گازیاش در دریای سیاه در اثر اکتشافات جدید، نیازمندیهایش به تولیدکنندگان خارجی گاز را به پایینترین سطح خود خواهد رساند، فرانسه اعلام کرده که در تلاش است تا به دلیل همین اکتشافات تحریم هایی از سوی اتحادیه اروپا علیه ترکیه وضع شود. در صورت تحقق چنین موضوعی ایران از فرصت طلایی همسایگی و نیز پایدار بودن سیستم انتقال گاز خود بهره برده و از مزیت سوابق قبلی خود به قرارداد پایداری برای تمدید آن دست یابد. لازم به توضیح است که اکتشافات جدید ترکیه پس از آن حاصل شد که شرکتهای طرف قرارداد با دولت ترکیه تصمیم گرفتند که حفاریهای گازی را در عمق بیش از ۴۷۰۰ متر در دریای سیاه شدت بخشند. علاوه بر آن سایر اکتشافات ترکیه در دریای مدیترانه نیز در منطقه مورد مناقشه با یونان و قبرس مورد مخالفت گسترده این دو کشور قرار گرفته و اتحادیه اروپا نیز با تاکید بر اینکه این اکتشافات در مناطق تحت اختلاف انجام میشود از ترکیه خواسته بود تا پیش از رسیدن به یک راهحل مرضیالطرفین از اقدامات بیشتر خودداری کنند.
از طرف دیگر مدیران صنایع و تحلیلگران پروژه جنجالی خط لوله گازی نورد استریم ۲ میگویند که روسیه احتمالا میتواند از آخرین تحریمهای آمریکا علیه این پروژه عبور کند و خط لوله را تکمیل کند. به گزارش بلومبرگ، شرکت گاز پروم، صاحب پروژه تقویت جریان گاز طبیعی از روسیه به آلمان میگوید که در حال بررسی گزینههایی برای تکمیل پروژه است. پروژهای که یک سال پیش توسط تحریمهای آمریکا متوقف شد. این شرکت روسی همچنین گزینههایی برای غلبه بر دور جدید تحریمهایی دارد که واشنگتن طی سه هفته آینده تصویب می کند. لازم به توضیح است که خط لوله ۹.۵ میلیارد یورویی (معادل ۱۱.۲ میلیارد دلاری) زیر دریای بالتیک به یک منبع اصلی تنش در روابط ترانس آتلانتیک تبدیل شده و صدراعظم آلمان در برابر مداخلات آمریکا ایستادگی کرده و با بهره گیری از ظرفیتهای جغرافیایی در ترکیه نیز به دنبال آن است که این کشور نیز به طور غیر مستقیم از آن بهره ببرد. در این رابطه اگر تحریم ها در دولت بایدن نیز این پروژه را مورد هدف قرار دهد، باید گفت که در نهایت کار بر روی خط لوله ۱۲۳۰ کیلومتری نورد استریم متوقف خواهد شد و در صورت تحقق این موضوع رقیب جدی گازی ایران از صحنه کنار رفته و ایران میتواند از ظرفیت بالای صادراتی خود در میدان چانهزنی با کشورهای ترکیه و آذربایجان وارد مذاکره شود. در کنار این موضوع همانگونه که یادآوری شد شرکت گاز پروم روسیه به تازگی اعلام کرده است که اولین قرارداد فروش گاز به ترکیه از طریق سیستم تجارت الکترونیکی (ESP) را امضا کرده است و قصد دارد نزدیک به ۷۰۰ هزار متر مکعب گاز را در ماه دسامبر جاری در مرز ترکیه تحویل دهد که یک رقابت جدی در مقابل صادرات گاز ایران به کشور ترکیه خواهد بود. علاوه بر آن خط لوله ترنس آدریاتیک (TAP) که گاز آذربایجان را به کشور ایتالیا میفرستد، چهار سال پس از آغاز عملیات ساخت، به مرحله تجاری رسید و میتواند سالانه معادل ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز را به اروپا منتقل کند. توجه داشته باشیم که خط لوله TAP که از شمال یونان نیز عبور میکند آخرین بخش از پروژه ۴۰ میلیارد دلاری کریدور گاز جنوب است که سنگ بنای سیاست امنیت انرژی اتحادیه اروپا برای فائق آمدن بر وابستگی به گاز روسیه است.
در همین رابطه وود مکنزی در گزارشی به رویترز میگوید که این نخستین بار است که گاز آذربایجان از ترکیه فراتر میرود و چهارمین خط لوله واردات گاز اتحادیه اروپا است. این کار به تقویت امنیت و تنوع بخشی به منابع انرژی اتحادیه اروپا خواهد انجامید. اما ترکیه پس از کشف ۸۵ میلیارد متر مکعب دیگر گاز، برآوردش از ذخایر گازی کشف شده در دریای سیاه را به ۴۰۵ میلیارد متر مکعب افزایش داد که در عمق ۴۷۷۵ متری به دست آمده است. نکته حائز اهمیت این است که اگر گاز اکتشافی از نظر تجاری قابل استخراج باشد، این کشف وابستگی ترکیه به روسیه، ایران و جمهوری آذربایجان برای واردات انرژی را تا چه میزان تغییر خواهد داد. بر اساس آخرین بررسیها و نظرات کارشناسی مراجع بینالمللی، ترکیه انتظار دارد که جریان گاز از این میدان در سال ۲۰۲۳ آغاز شود ولی بر اساس اعلام منابع آگاه امکان تولید ۱۵ میلیارد متر گاز طبیعی در بهترین سناریوی خوشبینانه از سال ۲۰۲۵ به بعد خواهد بود. در این میان و در صورت دستیابی به تولید فوق ترکیه حداقل به ۱۶ میلیارد متر مکعب دیگر در سال به واردات گاز نیاز دارد که در اینباره نگرانیهایی را برای تجدید قراردادهای بلندمدت خود برای دستیابی به قیمتهای رقابتیتر و منعطفتر در بر خواهد داشت. ضمنا توجه داشته باشیم که بهجز قرارداد گازی ایران که در سال ۲۰۲۶ خاتمه مییابد، بیش از یک چهارم از قراردادهای بلندمدت ترکیه برای واردات گاز شامل واردات خط لولهای گاز پروم روسیه و شرکت سوکار آذربایجان و قرارداد گاز طبیعی مایع با نیجریه در سال آینده میلادی منقضی خواهد شد.
در این ارتباط دو سناریو برای تداوم وضعیت گازی ترکیه متصور خواهد بود. در سناریوی اول و با تلاش مضاعف ترکیه در دریای مدیترانه که در حال اکتشاف منابع هیدروکربن است و فعالیت های اکتشافی این کشور در آبهای مورد مناقشه، اعتراض کشورهای یونان و قبرس را برانگیخته است و در همین ارتباط این موضوع منجر به اختلاف شدیدی بین دو کشور فوق در اتحادیه اروپا شده و قرار است موضعگیری شدیدی را برای ترکیه در بر داشته باشد، در این صورت و با توجه به حجم منابع کشفشده و مصرف گاز طبیعی عملا رقیبی کوتاهمدت برای کشورهای تامینکننده گاز ترکیه خواهد بود.
اما در سناریوی واقعبینانه که منطبق با واقعیت های آماری و عملیاتی است مجموع منابع کشف شده گازی ترکیه با شتاب و شدت مصرف متناسب با رشد اقتصادی و ضریب برداشت صددرصدی و نیز رشد جمعیتی، حداکثر به مدت ده سال دوام خواهد داشت و در این صورت ایران به عنوان تامینکننده سنتی گاز ترکیه که قدمتی نزدیک به ۵۰ سال را در بر دارد میتواند با سرمایهگذاریهای مورد نیاز خود، زمینههای تولید و صادرات را متناسبسازی و بازار آینده گاز ترکیه را حداقل برای سه تا چهار دهه تثبیت کند. در این صورت ایران به دیپلماسی انرژی جدیدی نیاز دارد که با شناخت کامل و دقیق میدان گازی جدید ترکیه که از منابع زیرزمینی چندان برخوردار نیست و یکی از واردکنندگان بزرگ گاز در منطقه است اهمیت زیادی قایل شده و تحویل ۸.۵ میلیارد متر مکعب گاز خود را در شرایط فعلی به دو برابر در یک دهه آینده یعنی بعد از ۲۰۲۶ تبدیل کند. براساس آمارهای موجود ترکیه در سال گذشته معادل ۴۱ میلیارد دلار صرف واردات انرژی کرده است، ضمنا بر اساس گزارش بلومبرگ متکی به بیانیه شرکت ملی نفت ترکیه، این کشور تا سال ۲۰۲۵ نیاز به واردات حداقل ۳۵ و حداکثر ۵۰ میلیارد دلار انرژی خواهد داشت. اگرچه ترکیه برای پیگیری اهداف مورد نظر خود در حوزه انرژی، طی سالهای اخیر سه کشتی حفاری خریداری کرده که یکی از آنها عملیات کشف اخیر را انجام داده، این کشور به شکلی چشمگیر عملیات اکتشاف در دریای سیاه و آب های مورد مناقشه در شرق مدیترانه را همانگونه که اشاره رفت گسترش داده تا شاید با دست یافتن به منابع بزرگ انرژی، وابستگی بالایی را که به واردات از ایران و عراق و روسیه دارد کاهش دهد.
خلاصه کلام اینکه ترکیه قصد دارد به عنوان یکی از بزرگترین اقتصادهای خاورمیانه اندکی استقلال انرژی را تجربه کند. در این میان مناقشات پیشگفته بر سر منابع هیدروکربوری درست در مناطقی از آبهای شرق مدیترانه جریان دارد که ترکیه نیز بدون توجه به این مناقشات در آن مناطق مشغول کاوشهای دریایی انرژی است که با توجه به موضع گیری اروپا راهی به نتیجه نخواهد برد و الزاما سناریوی دوم ایران را خواهد پذیرفت. به هر صورت از دیرباز دنیای نفت و گاز آمیخته با هیجان بوده است. هیجانی آنچنان که در مقاطعی از تاریخ جهان به ویژه در یکصد ساله گذشته هر قطره نفت و گاز حکم یک قطره خون سرباز را دارد که بیانی روان از ژرژ کلمانسو سیاستمدار و نخست وزیر شهیر فرانسه بوده است و خواهد بود. به همین دلیل گمانه زنی ها و گفت وگوها در سایت ها و شبکه های اجتماعی کماکان با هیجانی وصف ناپذیر بین موافقان و مخالقان ادامه دارد ولی با توجه به دو سناریوی پیشگفته و با اتخاذ یک مدل راهبردی متناسب با موقعیتهای دو کشور باید گفت که تدابیر مدیریتی در ایران میتواند ضمانت خوبی برای تمدید یک قرارداد بلندمدت مشابه آنچه که در سال ۲۰۰۱ محقق شد به مرحله اجرا درآید و موقعیت کشور را در حوزه صادرات گاز با کشور دوست و همسایه ترکیه پایدار کند.
*آینده نگر