آیا اقتصاد، علمی مستقل است؟

آینده نگر

 آگوست کنت ریاضی‌دان، فیلسوف و دانشمند علوم اجتماعی فرانسوی بود، که امروز بسیاری او را پدر جامعه‌شناسی و پوزیتیویسم می‌شناسند. کنت که در دوران جوانی به عنوان یک روزنامه‌نگار و معلم ریاضی مشغول به کار بود، با سن‌سیمون، اقتصاددان معروف آن سال‌ها آشنا شد و بعد از چند سال بر سر حق چاپ برخی آثار با او به اختلاف خورد.
کنت علم اقتصاد را به عنوان علمی مستقل قبول نداشت. به نظر او، علم اقتصاد شاخه‌ای از علم جامعه‌شناسی بود. کنت بر این نظر بود که یک جامعه باید بر اساس روند رشد خطی خودش تحلیل شود. مبنای این روش هم تبدیل جامعه به ارگانیسم‌هایی کوچک بود که هر یک از آن‌ها مراحل رشد خاصی، نظیر مرحله مذهبی، متافیزیکی و علمی را طی می‌کردند. تحلیل پوزیتیویستی یا تجربی کنت برای میدان‌های جامعه‌شناختی تنها به مرحله آخر، یعنی مرحله علمی، قابل پیاده‌سازی بود.
اقتصاددان‌ها عمدتا این نظر را داشتند که وجه اقتصادی باید از باقی وجوه زندگی اجتماعی جدا شود. کنت کاملا مخالف این نظر بود. او می‌گفت که باید از جامعه‌شناسی با همان روش تحلیل ارگانیسم‌ها، به عنوان یک چتر گسترده استفاده کرد، که در دل آن دیگر علوم اجتماعی، مانند اقتصاد هم گنجانده شده‌است. از این طریق امکان یکپارچه‌سازی زندگی اجتماعی انسان از ابعاد علمی، پدید می‌آمد.
این نظر مخالفان و موافقان بسیاری داشت و دارد. مکتب تاریخی آلمان و مکاتب تاریخی انگلستان و فرانسه و از همه مهم‌تر، نهادگرایان آمریکایی، در ابعادی موافق کنت بودند. آن‌ها کنت را تبدیل به سردمداری کردند برای مخالفت با نگاه اقتصادی کلاسیک و نئوکلاسیک که در آن‌ها رفتار و تصمیم‌گیر اقتصادی، به عنوان یک امر ثابت در کل عالم در نظر گرفته می‌شود. اقتصاددان‌های نئوکلاسیک و کلاسیک، رفتار اقتصادی را از بافتار تاریخی و اجتماعی جدا کرده و سپس به تحلیل آن می‌پرداختند. مخالفت کنت با چنین دیدگاهی باعث شد که اقتصاد سیاسی خاصی توسط او راه‌اندازی شود که تا به امروز هم توان تحلیلی نسبتا بالایی دارد.
اقتصاد سیاسی کنتی
جان الیوت کرنز، اقتصاددانی است که لقب «آخرین اقتصاددان کلاسیک» را به دوش می‌کشد. کرنز در نوشته‌ای تحت عنوان «کنت و اقتصاد سیاسی» تحلیل خاصی از جایگاه کنت به دست می‌دهد. کرنز می‌گوید هیچ اقتصاددانی در قرن هجدهم نتوانسته حرف‌های بحث‌برانگیزی به اندازه کنت بزند، و از سوی دیگر نظریه‌ها و نظام‌هایی که به او نسبت می‌دهند، تفاوتی آشکار با آثار خود او دارد. اهمیت کنت به حدی است که گرچه بسیاری از نظرات او مغشوش و غیرشفاف بوده، اما بسیاری از افراد، چه موافق پوزیتیویسم باشند و چه مخالف آن، سمپاتی عمیقی را در بسیاری از نکات با کنت احساس می‌کنند.
گرچه بسیاری افراد هنوز هم کنت را به عنوان یک اقتصاددان بازشناسی نمی‌کنند، برای درک دیدگاه تکاملی پوزیتیویستی او کافی است به یکی از ایده‌های کلیدی‌اش بپردازیم: «قانون مراحل سه‌گانه». این قانون که توسط کنت در مجموعه نوشته‌های «درس‌هایی درباره فلسفه پوزیتیو» توسعه داده شده‌است، ادعا می‌کند که جامعه به عنوان یک کل، و هر علم مشخصی، در سه مرحله ذهنی رشد می‌کند: ۱) مرحله الهیاتی، ۲) مرحله متافیزیکی و ۳) مرحله پوزیتیو.
مرحله الهیاتی به توضیح خدایگان تشخص یافته در باورهای بسیار قدیمی می‌پردازد. در زمان‌های بسیار قدیم، مردم باور داشتند که تمام پدیده‌های موجود در طبیعت مخلوق یک وجود فراطبیعی بوده‌است. انسان‌ها نتوانستند که دلایل طبیعی پدیده‌هایی گوناگون را کشف کنند، به همین خاطر هریک از آن‌ها را به قدرتی آسمانی نسبت دادند و برای هر پدیده خدایی را متصور شدند.
مرحله متافیزیکی در امتداد همان مرحله الهیاتی قرار می‌گیرد. مرحله متافیزیکی در اصل خود، تبیین مفاهیم انتزاعی غیرشخصی است. همین مسئله با توضیح مفهوم خدا آغاز شد. زمانی که خدا دیگر به معنای «پروردگار دریا» یا «خدای خورشید» نبود، تبدیل به مفهومی انتزاعی شد که از دل خود طبیعت را به پیش می‌راند. تفکر متافیزیکی دیگر به خدایی شخصی‌سازی شده کاری نداشت و آن را قبول نمی‌کرد. این نوع تفکر تنها با فلسفه غرب همراه نمی‌شد، بلکه در بسیاری باورها و ادیان شرقی مانند هندوییسم هم موجود بود.
مرحله سوم که مرحله پوزیتیو یا مرحله علمی نام دارد، به تبیین علمی جهان تکیه می‌کند. این تبیین بر اساس مشاهده، آزمایش و مقایسه صورت می‌گیرد. کنت بر این نظر بود که ممکن است که هر سه مرحله به صورت هم‌زمان در یک جامعه وجود داشته باشند، اما به هر حال تحلیل علمی تنها محدود به مرحله نهایی است و جامعه‌شناسی و زیرشاخه‌اش یعنی علم اقتصاد هم نمی‌تواند از این مرحله خارج شود.
 
آگوست کنت
اوایل سال ۱۷۹۸ میلادی بود که آگوست کنت در شهر مونت‌پلیه فرانسه به دنیا آمد. او در خانواده‌ای محافظه‌کار دوران کودکی خود را گذراند و از نزدیک تجربه «جمهوری اول» را داشت. کنت در سال ۱۸۱۴ وارد مدرسه بسیار قدرتمند اکول پلی‌تکنیک پاریس شد، اما تنها ۲ سال بعد که این دانشگاه توسط بوربون‌ها تعطیل شد، مجبور شد از دانشگاه خارج شده و در پاریس به تدریس خصوصی ریاضی بپردازد. کنت رفته‏رفته شهرتی به عنوان یک جامعه‌شناس و فیلسوف دست‌وپا کرد و نهایتا در سال ۱۸۵۷ در همان شهر پاریس، وقتی هنوز ۶۰ ساله هم نشده بود، درگذشت.
——– ———–
باکس کتاب
عنوان: مقدمه‌ای به فلسفه پوزیتیو 
سال: ۱۹۸۸
این کتاب که برای اولین بار در سال ۱۸۳۵ منتشر شد پس از ۱۸۰ سال هنوز هم اثری خواندنی در چارچوب «تاریخ اندیشه بشری» به حساب می‌آید. از شانس بد کنت، مشهورترین بخشی که از این کتاب در ذهن هم مانده، امروز به اسم «خطای معروف کنت» شناخته می‌شود. کنت در این کتاب نوشته‌بود که مردم هرگز ترکیبات شیمیایی سیاره‌های گوناگون را کشف نخواهند کرد. تقریبا ۳۰ سال از این ادعا بزرگ او گذشته بود که با استفاده از طیف سنجی، شناخت ترکیبات سیاره‌های مختلف آغاز شد. گرچه ادعاهای جزئی کنت تقریبا رد شده‌اند، اما ساختار نگاه او هنوز هم برای خیلی‌ها جذاب است.