آشنایی کلی با قدیمی‌ترین مدافع بازار آزاد
آینده نگر
این‌که ادعا می‌شود مطالعات جدید باعث می‌شوند که پنجره‌هایی درباره گذشته باز شود، به‌هیچ‌وجه یک ادعای اغراق‌آمیز نیست. برای مثال تا همین چند دهه پیش تمام تاریخ‌نگاران عرصه علم اقتصاد هم‌نظر بودند که آدام اسمیت پدر این علم است، اما در سال ۱۹۶۴ که جوزف اسپنگلر کتابی تحت عنوان «اندیشه اقتصادی اسلام: ابن خلدون» نوشت، نظر همه راجع به منشا علم اقتصاد تغییر کرد. از آن روز تاکنون کاندیدای دیگری برای عنوان «پدر علم اقتصاد» در نظر گرفته می‌شود که ابن خلدون، متفکر مسلمان برجسته سده چهاردهم میلادی، است. البته هنوز هم نمی‌توان با قاطعیت گفت که ابن خلدون چه تاثیری بر تفکر اقتصادی جهان غرب گذاشته، اما ریشه‌های اندیشه اقتصادی نزد او کاملا موجود هستند.
آرنولد توین‌بی، مورخ مشهور بریتانیایی، ابن خلدون را «نابغه»ای می‌نامد که «گویا تحت تاثیر متفکران پیشین خود بوده و در عین حال از معاصران خود هم الهامی گرفته و در عین حال در کتاب «مقدمه» خود که درباره سویه‌ای کلی و جهان‌شمول از تاریخ است، فلسفه تاریخی را صورت‌بندی کرده که نه‌تنها در زمان خود بلکه تاکنون هم بزرگ‌ترین اثر در این زمینه است.»
اگر بخواهیم وارد بحث دیدگاه‌های اقتصادی ابن خلدون شویم، باید این دید کلی را راجع به او داشته باشیم که ابن خلدون نظریه اقتصادی خود را در دل یک نظریه تاریخی درباره تمدن ارائه کرده‌است. در این نقطه است که ابن خلدون نه تنها با هم‌عصران خود، بلکه حتی با آدام اسمیت هم تفاوت پیدا می‌کند، زیرا تکیه خاصی بر علم اخلاق در این زمینه ندارد و تقریبا پانصد سال به لحاظ شکل تفکر جلوتر از زمان خود است. ابن خلدون جدای از نظریه چرخه زندگی که درباره بحث مربوط به تمدن مطرح می‌شود، به تخصص‌گرایی در کار، ارزش پول به عنوان قابلیت مبادله‌ای و نه دارای ارزش ذاتی هم پرداخته که به طرز حیرت‌آوری مدرن هستند. جدای از این مسائل، ابن خلدون نظرات بسیار مهمی هم در زمینه مالیات دارد که تشابه خیره‌کننده‌ای به منحنی لفر در علم اقتصاد جانب عرضه دارد. طبق این نظریه مالیات ابن خلدون متوجه می‌شویم که مالیات اگر از حدی فراتر رود مانعی برای تولید شده و باعث می‌شود که درآمدها کاهش پیدا کنند.
*ابن خلدون و بازار آزاد
جمله‌ای از ابن خلدون نقل می‌شود که معمولا نشان‌دهنده مدرن بودن او در مقابل اندیشه افلاطونی است: «کسب‌وکارهایی که تحت مدیریت تاجرانی مسئول و منظم است، قطعا از کسب‌وکارهایی که تحت مالکیت حکام ثروتمند است، پیشی خواهند گرفت.» همین چند جمله تقریبا پایان اقتصاد قرون وسطایی، اشرافی و فئودالی را نشان می‌دهد و نویدبخش پیروزی سرمایه‌داری است که این اتفاق هم تقریبا چهارصد سال پس از ابن خلدون به وقوع پیوست. شاید در نگاه اول به این جمله، ابن خلدون بسیار امروزی و مدرن به نظر برسد، اما کافی است به برخی نظرات دیگر او نگاهی بیندازید تا متوجه شویم او حتی از قرن نوزدهم هم فراتر رفته و بیشتر اقتصاددانی قرن بیستمی است.
ابن خلدون نه تنها مخالف دخالت دولت در فعالیت‌های کشاورزی و تجاری بود، بلکه در زمینه تعیین قیمت کالاها و خدمات هم معتقد بود که دولت نباید تعیین‌کننده قیمت‌ها باشد. از نظر ابن خلدون زمانی که یک دولت با استفاده از زور خود کالاها را در ارزان‌ترین قیمت خریداری کند، حاکم می‌تواند فروشنده را مجبور به کاهش قیمت کرده و تاجر یا کشاورزی که با این محصولات سروکار دارند را هم مجبور به خریداری می‌کند. دولت در این شرایط با قیمت تعیین‌شده توسط خودش کالا را خریداری کرده و با قیمت تعیین‌شده توسط خودش به فروش می‌رساند و به نظر ابن خلدون این نوع از سیاست‌گذاری عواقب زیادی خواهد داشت. برای مثال تولیدکننده اصلی، مثلا کشاورز، وابسته به دولت شده و تمام انگیزه خود را از دست می‌دهد و در نتیجه ساختار مالی را تخریب می‌کند. تجارت حکام ممکن است تمدن را هم از بین ببرد. البته از نظر ابن خلدون این‌که یک دولت وارد تجارت شود با این‌که بسیار آسیب‌رسان است، اما هیچ‌چیز به اندازه تعیین شدن قیمت توسط دولت اقتصاد را ویران نمی‌کند و حتی در نهایت منجر به افت فعالیت فرهنگی هم می‌شود.
این خطوط تنها خلاصه بسیار کوتاهی از تنها بخشی از آرای اقتصادی ابن خلدون است و اگر قرار باشد در زمینه عرضه و تقاضا، سیاست‌های پولی، حق مالکیت و تولیدات اضافی اقتصادی هم او را مطالعه کنیم، زمینه بسیار گسترده‌ای پیش روی خود داریم.
*ابن خلدون که بود؟
ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمی یکی از متفکران برجسته تونسی بود که در سال ۱۳۳۲ میلادی به دنیا آمد. امروزه او را یکی از پیشگامان برجسته علومی چون تاریخ‌نگاری، جامعه‌شناسی و اقتصاد می‌دانند. ابن خلدون که در خانواده‌ای برجسته به دنیا آمده‌بود، به واسطه همین خانواده توانست که از خدمات بهترین آموزگاران کشور مغرب بهره ببرد و تحصیلات بسیار خوبی را در زمینه معارف اسلامی داشته باشد و حدیث و فقه و شریعه را هم به خوبی می‌شناخت. او جدای از این تحصیلات در زمینه سیاسی هم نقش وزیر را برای ابن تفراکین که حاکم تونس بود بازی کرد و نهایتا در سال ۱۴۰۶ میلادی و در حالی‌که ۷۳ سال سن داشت در شهر قاهره از دنیا رفت.
*آینده نگر
